- پایگاه خبری، تحلیلی میرملاس - https://www.mirmalas.com -

دلایل نشت و فوران گاز در میدان نفتی باباحبیب کوهدشت

IMAGE634699852155830000

 

 

 مروری بر دلایل نشت و فوران گاز در میدان نفتی باباحبیب کوهدشت

ابوذر میرزایی پیامن*

 

سیمره- مقدمه: ایران و به ویژه ناحیه‌ی زاگرس از جمله نقاطی است که سرشار از منابع و ذخایر متعدد هیدروکربوری است؛ به گونه‌ای که در ناحیه‌ی زاگرس بیش از ۱۰۰ ساختار طاق‌دیسی که در خود ذخایر نفت و گاز دارند، وجود دارد. دلیل این امر شرایط مناسب رسوب‌گذاری، ساختار زمین‌شناسی مناسب و …است.

تشکیل نفت و گاز در این میادین به میلیون‌ها سال پیش برمی‌گردد. در ناحیه‌ی زاگرس میادین هیدروکربوری در استان‌های فارس، خوزستان، لرستان، ایلام و کرمانشاه پراکنده‌اند اما تمرکز آن‌ها در خوزستان بیش‌تر از سایر نقاط است به گونه‌ای که بزرگ‌ترین میادین نفتی کشور در این استان واقع شده است. توضیح بر این‌که میدان نفتی به مجموعه‌ای از چندین مخزن نفتی گفته می‌شود که در یک ساختار مشترک طاق‌دیسی قرار دارند. در استان لرستان نیز مناطق پل‌دختر و کوهدشت از جمله مناطق مستعد جهت توسعه‌ی میادین نفتی هستند.

با توجه به این‌که چند فصلی است شاهد پدیده‌ی شوم نشت گاز و آتش‌سوزی در برخی کوه‌های منطقه‌ی رومشکان (کوهدشت) هستیم، بنده به عنوان فردی که در رشته مهندسی نفت تحصیل کرده و دارای چندین سال سابقه کار و فعالیت در مناطق عملیاتی جنوب کشور هستم بر خود دانستم تا با نوشتن مطلبی هر چند خرد به افزایش دانش عمومی مردمان هم‌زبانم در این زمینه کمکی ناچیز کرده باشم. توضیح بر آن‌که آن‌چه در پی می‌آید تنها از دیدگاه احتمالی و بر پایه موارد مشابهی است که در ایران و سایر نقاط جهان به صورت مستقیم و یا در کتب و مقالات دیده و یا خوانده‌ام. قضاوت دقیق‌تر در باره‌ی آن‌چه که در منطقه رخ داده است به کار گروهی، برنامه‌ریزی شده و کارشناسی نیازمند است. برای درک بهتر خوانندگان گرامی، این نوشتار به چندین بخش تقسیم شده است. در بخش نخست کلیاتی از تاریخچه کشف میدان نفتی باباحبیب کوهدشت و شرکت‌های نفتی درگیر در آن ارایه می‌شود. سپس به بیان کوتاهی در خصوص پدیده‌ی نشت گاز در کوه‌های منطقه و پس از آن به بیان فنی مسئله و بیان موارد مشابه داخلی و خارجی می‌پردازیم.

آشنایی با میدان نفتی باباحبیب کوهدشت:

چندسالی است که عملیات حفاری برای اکتشاف ذخایر هیدروکربوری در منطقه‌ی کوهدشت آغاز شده است. در سال ۱۳۸۶ بود که مدیر اکتشاف شرکت ملى نفت ایران از کشف نفت در طاق‌دیس «بابا حبیب» یا در زبان محلی لکی «باوه حوی» در بلوک کوهدشت خبر داد. کارفرمای طرح اکتشاف نفت در منطقه‌ی کوهدشت، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران و پیمان‌کار آن شرکت چینی سی.ان.پی.سی یا شرکت ملی نفت چین است.

پیش از آغاز عملیات حفاری در منطقه‌ی کوهدشت، شرکت پیمان‌کار سى.ان.پى.سى چین ۳۰۰ کیلومتر لرزه‌نگارى تکمیلى انجام داده و با تلفیق نتایج لرزه‌نگارى پیشین، طاق‌دیس باباحبیب را مشخص کرد. پس از مشخص شدن این طاق‌دیس عملیات حفارى نخستین چاه در آن آغاز گردید. نتیجه حفر نخستین چاه که توسط شرکت سی.ان.پی.سی در منطقه‌ی کوهدشت انجام شد، کشف میدان جدید نفتی باباحبیب بود. در این حفاری وجود نفت بسیار مرغوب شیرین (عاری از گازهای سمی و خورنده هم‌چون هیدروژن سولفوره) با درجه سبکی ۴۲ ای.پی.آی قطعی گردید. در آن زمان میزان و حجم نفت در جای این میدان نفتی مشخص نبود چرا که دانش این امر نیازمند بررسی‌ها و حفاری چاه‌های بیش‌تری بود.

در تابستان ۱۳۸۹ بود که خبرها حاکی از قرار داد شرکت پیمان‌کار سی.ان.پی.سی با شرکت ملی حفاری ایران به منظور انجام حفاری چاه اکتشافی جدید در میدان باباحبیب بود. معاون مدیرعامل شرکت ملی حفاری ایران در عملیات حفاری در گفت‌وگو با خبرنگار شانا با بیان این‌که با هدف حفاری یک حلقه چاه اکتشافی در منطقه‌ی کوهدشت عملیات جابه‌جایی و انتقال دستگاه حفاری ۶۵ فتح شرکت ملی حفاری ایران به کوهدشت آغاز شده است، تصریح کرده بود که این شرکت در قراردادی با شرکت سی.ان.پی.سی چین یک حلقه چاه اکتشافی در این موقعیت حفاری می‌کند.

در حال حاضر شرکت‌های ایرانی و چینی مدت زمان پنج‌سال است که در منطقه مشغول عملیات اکتشاف بوده و تاکنون سه حلقه چاه در منطقه با نام‌های باباحبیب ۲،۱ و ۳ حفر شده است. از این میان عملیات حفاری دو حلقه چاه به پایان رسیده و چاه سوم نیز در مراحل پایانی حفاری قرار دارد.

مشاهده نشت گاز و آتشسوزی در منطقه رومشکان و نگرانیهای همراه:

نخستین‌بار آتش‌سوزی به علت نشت گاز در محل کوه‌های رومشکان کوهدشت در واپسین روزهای فروردین امسال مشاهده شد. البته ممکن است که نشت گاز در منطقه مربوط به هفته‌ها و یا شاید ماه‌های پیش بوده و اکنون در اثر غفلت فردی که برای گشت و گذار به کوه رفته و بوی گاز را استشمام کرده و اقدام به زدن کبریت کرده است و یا سایر عوامل محیطی، مشتعل شده باشد.

برخلاف آن‌چه که در روزهای اخیر در برخی محافل اینترنتی در مورد اتلاف سرمایه ملی مطرح شده است، نکته‌ی حائز اهمیت اینست که مقدار گاز خروجی از تپه‌های منطقه هرچند بزرگ به نظر برسد اما در مقایسه با تولید نفت و گاز معمول میادین بسیار ناچیز بوده و بحث اتلاف آن به عنوان یک سرمایه‌ی ملی نیست. این مقدار گاز در مقایسه با برخی گازها که در واحدهای عملیاتی جنوب دفع می‌شود بسیار ناچیز و قابل اغماض است. 

هم‌چنین در برخی محافل از وجود میدان گازی در منطقه خبر داده شده بود که پنداری نادرست است. چرا که میدان نفتی باباحبیب، میدانی نفتی است و اصولاً آن‌چه که از مخزن به سمت بالا و به سمت طبقات سطحی حرکت کرده است یا گاز قسمت بالایی مخزن (در صورتی که سیال مخزن از نوع اشباع باشد) است و یا نفت (در صورتی‌که سیال مخزن نفت زیر اشباع باشد) است. در صورتی‌که سیال خروجی از مخزن و نفوذی به لایه‌های بالاتر نفتی باشد به مرور زمان که نفت به سمت بالا حرکت می‌کند به دلیل کاهش فشار آن گاز از آن جدا شده و گاز جدا شده به دلیل تحرک‌پذیری بالاتر خود را راحت‌تر به سطح زمین می‌رساند. در چنین شرایطی نفت که دیگر در خود گاز محلول را ندارد دارای لزجت بالا شده و همین امر سبب توقف حرکت نفت در لایه‌ها و آغشته شدن لایه‌های زیرین به نفت می‌شود. ولی هم‌چنان آن‌چه که در سطح پدیدار می‌شود گاز است.

فارغ از اهمیت ناچیز بعد اقتصادی قضیه، مشکلات اساسی منتج شده از نشت گاز عبارتند از: پیامدهای سیاسی قضیه و نیز نگرانی‌های زیست‌محیطی همراه آن. از بعد سیاسی قضیه که بگذریم در بحث نگرانی‌های زیست محیطی و جانی،  استمرار آتش‌سوزی در منطقه برخی نگرانی‌های دوستداران محیط‌زیست و مردم منطقه را برانگیخته است به طوری‌که تشکل‌های زیست‌محیطی در گفت‌وگو با برخی خبرگزاری‌ها از استمرار آتش‌سوزی با توجه به در پیش بودن روزهای گرم سال و هم‌چنین خشک شدن مراتع و در پی آن آتش سوزی در مراتع و حتی زمین‌های کشاورزی رومشکان ابراز نگرانی کرده‌اند. بدیهی است که در صورت استمرار نشت گاز و آتش‌سوزی در منطقه بایستی اقدامات لازم از سوی مقامات و شرکت‌های مسئول در خصوص جلوگیری از سرایت آتش صورت گیرد. از سوی دیگر نگرانی‌هایی نیز نزد مردم منطقه پیرامون تجمع گاز و آتش سوزی وجود دارد زیرا در نزدیکی این محل چندین روستا واقع شده است.

دلایل احتمالی نشت گاز:

در پاسخ به این پرسش که دلیل خروج و نشت گاز از کوه‌های منطقه رومشکان چیست چندین دلیل وجود دارد که در ادامه به آن‌ها و درصد قوت هر کدام پرداخته می‌شود.

دلیل نخست وجود یک منبع سوخت فسیلی در طبقات نزدیک به سطح است. در این مورد دلیل نشت و خروج گاز را باید جدا از مسائل حفاری اکتشافی در منطقه دانست. در صورتی‌که هرگونه منبع و ذخیره سوخت فسیلی در طبقات نزدیک سطح وجود داشته باشد می‌بایست حداقل در دهه‌ها و سده‌های گذشته شاهد خروج و نشت گاز از کوه‌های منطقه می‌بودیم. در حالی‌که این‌گونه نبوده است. بنابراین این دلیل نادرست و مطرح کردن در برخی محافل توسط برخی افراد کاملا غیرکارشناسی است. البته ممکن است که در برخی موارد خاص که ذخیره‌ی فسیلی نزدیک زمین قرار دارد در اثر برخی فعالیت‌های تکتونیکی هم‌چون زمین لرزه شاهد شکست برخی لایه‌ها و در نتیجه خروج سیال از سطح زمین باشیم که با توجه به عدم وقوع هرگونه زمین لرزه در ماه‌های اخیر در منطقه این مورد به دور از ذهن است. برای نمونه می‌توان به ناحیه‌ی اولادقباد کوهدشت اشاره کرد. در ناحیه یاد شده در منطقه‌ای به نام «دره قیل» دهه‌ها و یا سده‌ها است که شاهد نشت نفت به میزان بسیار ناچیز از دل زمین هستیم. در چنین موردی نشت نفت و مشاهده چشمه‌های نفتی بیان‌گر وجود مخزن نفتی در منطقه است.

دلیل دوم خروج سیال از مخزن نفتی است که کیلومترها زیر سطح زمین نهفته است. در این حالت خروج سیال از مخزن به دو دلیل می‌تواند باشد. دلیل نخست شکست سنگ پوشش نفوذ ناپذیر (غیر تراوا در برابر حرکت سیالات) مخزن و خروج سیال از مخزن و حرکت آن به سمت لایه‌های نزدیک به سطح زمین است. این حالت می‌تواند در مواردی هم‌چون زمین لرزه‌های بسیار شدید رخ دهد. در صورتی‌که این رخداد یعنی شکست پوشش سنگ در اثر عوامل تکتونیکی رخ دهد مقیاس نشت و خروج گاز از منطقه بسیار گسترده‌تر از مقیاس نشت کنونی در منطقه‌ی رومشکان که تنها محدود به یک تپه است خواهد بود. در صورتی‌که این سناریو صحیح باشد آن‌گاه نشت گاز مستقل از عملیات حفاری است که در منطقه تحت اجرا است. ولی با آن‌چه که گفته شد و شواهدی که در منطقه مبنی به عدم وقوع زمین‌لرزه در ماه‌های اخیر و نیز گستره‌ی ناچیز نشت گاز وجود دارد می‌توان نتیجه گرفت که این دلیل در این مورد صدق نکرده و باید عامل نشت را در ارتباط با عملیات حفاری اخیر در منطقه دانست. اگر بخواهیم برای این نوع نمونه‌ای ذکر کرده باشیم می‌توان به منطقه مسجدسلیمان در استان خوزستان اشاره کرد. در منطقه مسجدسلیمان به دلیل فعالیت زمین‌لرزه‌ای مداوم و همیشگی (در مقیاس روز و هفته) شاهد شکست سنگ پوشش مخزن نفتی و خروج سیال از مخزن به بیرون از سطح زمین هستیم. نشت نفت و گاز در منطقه‌ی مسجد‌سلیمان به گونه‌ای است که در برخی منازل مسکونی شاهد خروج گاز از کف اتاق‌های منزل هستیم. نشت نفت و گاز در منطقه مسجدسلیمان تا کنون سبب بروز مشکلات متعددی برای ساکنین این شهر شده است.

دلیل سوم نشت گاز از خطوط انتقال گاز در منطقه است. در صورتی‌که در یک منطقه نشت گاز از خطوط انتقال صورت بگیرد معمولاً با یک انفجار مهیب مواجه بوده و انفجار و آتش‌سوزی در همان محل خط خواهد بود و نه تپه‌های مجاور. بنابراین با فرض وجود خطوط انتقال گاز در منطقه، این سناریو نیز نادرست است. برای نمونه می‌توان به نشت در لوله انتقال نفت میادین سرکان و ماله کوه در منطقه پل‌دختر در سال پیش اشاره کرد که سبب آلودگی مقادیری از خاک منطقه و نیز رودخانه کشکان گردید. در حادثه مذکور در طول کمتر از یک ماه نفت چندین بار وارد رودخانه کشکان گردید که این امر سبب مرگ صدها هزار قطعه ماهی و پرندگان منطقه شد. در منطقه یاد شده به دلیل کوهستانی بودن محیط مسئولین امر تا مدت‌ها متوجه نشت نفت نشده بودند در حالی‌که اهالی منطقه از طولانی بودن سابقه نشت خبر می‌دادند.

دلیل چهارم نشت گاز در اثر مسائل مرتبط با حفاری لایه‌های زمین است که در باور بنده و با در نظر گرفتن مشاهدات سطحی و احتمالات موجود این عامل دلیل اصلی نشت گاز و آتش‌سوزی در منطقه است. همان‌گونه که گفته شد تا کنون سه حلقه چاه در منطقه، حفاری شده است. این احتمال وجود دارد که نشت گاز از هر کدام از این چاه‌ها باشد. اما نشت گاز از چاه به چه معنی است؟ در ادامه به بیان فنی مسئله و توضیحاتی کوتاه درباره‌ی ساختار درونی یک چاه نفتی می‌پردازیم.

برای استحصال نفت و یا گاز از یک مخزن هیدروکربوری لازم است تا ارتباطی بین سطح و مخزن ایجاد شود. این ارتباط از طریق حفر چاه که یک کانال عبوری برای انتقال سیال از مخزن به سطح است ایجاد می‌گردد. در عملیات حفاری برای جداسازی فضای درونی چاه از لایه‌های زمین که در اطراف دیواره چاه قرار داشته و عملیات حفاری در آن‌ها صورت می‌گیرد از لوله‌های با نام لوله جداری استفاده می‌شود. در این عملیات لوله‌ای که معمولا جنس آن از فلز‌های مقاوم در برابر خوردگی می‌باشد به درون چاه رانده می‌شود. اهداف متعددی در راندن و نصب لوله‌های جداری در چاه وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به جلوگیری از آلودگی آب‌های نزدیک به سطح، مقابله با ریزش دیواره‌ی چاه در برخی سازندها، جلوگیری از هرزروی سیال‌ چاه به لایه‌های اطراف اشاره کرد.

 طی عملیات حفاری بسته به شرایط چندین بار لوله جداری‌گذاری انجام می‌شود. پس از قراردادن لوله جداری در ستون چاه باید ما بین آن و دیواره چاه سیمان‌کاری شده تا لوله جداری در جای خود محکم شده و سیال ستون چاه نتواند به لایه‌های اطراف چاه راه پیدا کرده و از این رهگذر ارتباط بین سیال ستون چاه و لایه‌های اطراف آن قطع گردد. اگر به هر دلیلی سیمان پشت لوله‌های جداری از کیفیت خوبی برخوردار نباشد آن‌گاه این احتمال وجود دارد که سیال درون چاه پس از مدتی وارد لایه‌های اطراف چاه شده و توسط آن‌ها به سطح زمین راه پیدا کند. هم‌چنین به دلایل مختلف دیگر هم‌چون: بروز خوردگی در بدنه لوله جداری، ارتباط بین ستون چاه و لایه‌های اطراف برقرار و در صورت راهیابی سیال به سطح شاهد نشت نفت و گاز در منطقه خواهیم بود. در یک احتمال دیگر عملیات حفاری می‌تواند سبب ایجاد ارتباط بین سیال لایه‌های مختلف گردد به گونه‌ای که سیال از لایه‌های زیرین از طریق پشت لوله جداری با لایه‌های بالاتر جریان پیدا و در صورت فراهم بودن مسیر به سطح زمین راه یابد.

بنابر آن‌چه گفته شد به نظر می‌رسد که پدیده نشت گاز در منطقه رومشکان کوهدشت در ارتباط با حفاری‌های اکتشافی است که به تازگی در منطقه آغاز شده و ادامه دارد. بدیهی است که تعیین چاه دارای مشکل و عمق دقیق نشت گاز از چاه  و مخزن به سازندهای اطراف آن و نحوه برخورد و درمان مشکل به بررسی‌های کارشناسی بیش‌تر نیازمند است.

سایر موارد مشابه در ایران و جهان:

بروز چنین مشکلاتی در بسیاری از نقاط نفتی دنیا امری طبیعی است و در اثر غفلت و سهل‌انگاری و یا حوادث طبیعی پیش می‌آید. برای نمونه می‌توان به حادثه‌ی انفجار سکوی حفاری شرکت بی.پی در خلیج مکزیک در سال گذشته اشاره کرد. در آن حادثه در اثر انفجار سکوی دریایی که ناشی از نشت سیال مخزن به بیرون از چاه در اثر تکمیل غیراصولی چاه بود ۱۱ نفر جان خود را از دست داده و آمریکا شاهد بزرگترین نشت نفت تاریخ خویش بود. آتش‌سوزی و فوران چاه‌های سکوی یاد شده پس از ماه‌ها تلاش مداوم کارشناسان آمریکایی کنترل شد اما تاثیرات مخرب نشت نفت در محیط زیست را هرگز نمی‌توان به فراموشی سپرد.

برای نمونه‌ای دیگر می‌توان، به نشت گاز و آتش‌سوزی در اطراف چاه ۱۰۴ در میدان نفتی مارون در نزدیکی اهواز در سال گذشته اشاره کرد. در آن حادثه که در چاه در حال تولید با دبی تقریبی ۲۰۰۰ بشکه در روز رخ داد نفت و گاز به دلیل بروز خوردگی در بدنه لوله‌های جداری چاه به لایه‌های نفوذپذیر اطراف دیواره‌ی چاه نفوذ کرده و خود را به سطح رسانده بود. رسیدن گاز به سطح با آتش‌سوزی همراه شده بود. نشت نفت و گاز در این چاه به حدی بود که حتی در بستر رودخانه جراحی که در همسایگی محل چاه قرار داشت شاهد فوران گاز و آتش‌سوزی بستر رودخانه بودیم. این فوران و آتش سوزی پس از چندین هفته تلاش مداوم توسط پرسنل شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب و سایر شرکت‌های هم‌کار مهار گردید.

 

*دانشجوی دکترای مهندسی نفت، دانشگاه صنعتی شریف