سیاست، دروغ، دست های آلوده !!

عباس دارایی :

هدف این نوشتار بررسی مجدانه این پرسش است که آیا سیاستمدار باید دروغ بگوید و می تواند برای مصالح سیاسی خود به دروغ متوسل شود و آیا چنین دروغی، اخلاقی، مجاز و مصلحت آمیز است؟ مفروض مساله بر این است که مقصود یک سیاستمدار صرفا برای تامین مصلحت عمومی است همان طور که والدین برای مصلحت فرزندانشان به آنها دروغ می گویند یک سیاستمدار نیز صرفا برای تامین منافع شخصی اش بیاید دروغ بگوید! و دروغهایی برای توجیه اندیشه خود ببافد. اگر اخلاق و سیاست به دو حوزه جداگانه متعلق باشند همین رویکرد که «الملک عقیم» سیاست پدر و مادر ندارد و سیاست یعنی پدر سوختگی می تواند مساله ما را حل کند و دیگر نباید رفتار سیاسیون را با معیارهای اخلاقی سنجید بلکه باید آنرا با معیار کارآمدی و اثربخشی بررسی کرد در بحث سیاست دیدگاههای متفاوتی مطرح است که دو دیدگاه آن شاکله نظریه اخلاق و سیاست می تواند باشد. ۱- اخلاق از سیاست جداست ۲- اخلاق بنیاد سیاست است.

رویکرد جدایی اخلاق از سیاست از کهن ترین رویکردهاست طبق این نظریه که به سیاست ماکیاولی شهرت یافته است باید میان قواعد اخلاقی و الزامات سیاسی تفاوت قائل شد و براساس واقعیت و با در نظر گرفتن منافع و مصالح دست به اقدام سیاسی زد. براساس این رویکرد که ماکیاول آن را بنیان نهاده است توجه به اخلاق در سیاست به شکست در عرصه سیاست می انجامد زیرا مدار اخلاق حق و حقیقت است حال آنکه غرض سیاست منفعت و مصلحت است. اخلاق از ما می خواهد تا حقیقت را گرچه ضدخودمان باشد بگوییم، حق کشی نکنیم، با انسانها به عدالت رفتار کنیم، حقایق را نهان نکنیم حال آنکه لازمه سیاست دست شستن از پاره ای اصول اخلاقی است و اساساً هرگونه احترام سیاسی با اخلاق ستیزی و زیرپا نهادن اخلاقیات آغاز می شود و هیچ فعالیت سیاسی بدون دست های آلوده ممکن نیست سیاست چیزی نیست جز عرصه ایی برای کسب و توسعه و حفظ قدرت و منافع و لاجرم حفظ اینها به فداکردن اصول اخلاقی حاصل نمی شود. ماکیاول طراح جدایی اخلاق و سیاست با طرح دیدگاههای مذکور در کتاب شهریار به حاکم، شهریار و یا سیاستمدار توصیه می کند که برای تحکیم قدرت خویش هر محذور اخلاقی را زیرپای بگذارد. ماکیاول گرچه اخلاق را لازمه زندگی افراد می داند لیکن پایبندی به آن از سوی شهریار را خطرناک می شمارد از این رو شهریاری که بخواهد شهریاری را از کف ندهد می باید شیوه های ناپرهیزکاری را از کف ندهد.

چنین رویکردی به سیاست موجب رویگردانی بسیاری از افراد متدین و اخلاقی از آن شده است زیرا این باور ریشه دار شده است که سیاست ماهیتاً از اخلاق جداست گرچه این دیدگاه قانع کننده به نظر می رسد و شواهد بسیاری از آن حمایت می کنند و هرکس می تواند نمونه ای برای اثبات آن بیاورد اما اصولا روش مناسبی نیست. داستان ترویج دهندگان دیدگاه جدایی اخلاق از سیاست داستان همان کسی است که بر سر شاخه ایی که نشسته بود آنرا می برید غافل از آنکه به دست خویش خود را به کام مرگ می برد مساله این است که اگر مردم متوجه شوند که سیاست مداران اخلاق سیاسی را رعایت نمی کنند خود نیز دست از اخلاق خواهند شست اهمیت تظاهر به اخلاقی بودن چنان است که همه سیاسیون می کوشند از این پوشش برای پیشبرد اهداف ضداخلاقی خود در سیاست استفاده کنند از این رو امروزه تقریبا هیچکس به صراحت از این آموزه حمایت نمی کند و می کوشد از تندی آن بکاهد و یا آنرا تعدیل کند و تا حدی اخلاقی بودن سیاست را بپذیرد.

اخلاق بنیاد سیاست است: از این دیدگاه اخلاق سیاسی فردی است و سیاست یعنی اخلاق جمعی- خواجه نصیرالدین طوسی سیاست را فنی معرفی می کند که برای تحقق زندگی اخلاقی پرداخته شده است بنابراین نمی توان مرز روشنی را میان آن دو کشید و هر یک را به حوزه ای خاص منحصر ساخت این دو نمی توانند ناقص یکدیگر باشند. با مراجعه به آرای حضرت علی (ع) به راحتی می توان اجزای سیاست را شناخت. از جمله وظایف سیاست پرورش معنوی شهروندان، اجتماعی ساختن آنان، تعلیم دیگرخواهی و رعایت حقوق دیگران و عدالت خواهی است و این چیزی نیست جزء قواعد اخلاقی سیاست از دیدگاه علی (ع) فرد در حیطه زندگی شخصی همان فرد تشکیل دهنده اجتماع است گرچه می توان از اصولی که حاکم بر جمع و قواعد زندگی جمعی است نام برد اما چنان نیست که این اصول برخلاف اصول حاکم بر زندگی فردی باشد. امام علی (ع) با اعتقاد راسخ به اینکه سیاست باید اخلاقی باشد و مشروعیت خود را از اصول اخلاقی بگیرد هرگز از دایره اخلاق به عنوان یک سیاست مدار تخطی نکرد و تن به شکست ظاهری داد لیکن اجازه نداد که از نظر اصول اخلاقی مغلوب شود به نمونه پس از کشته شدن عمر خُطاب چون شورای شش نفره برای تعین خلیفه به امام پیشنهاد پذیرش خلافت را دادند مشروط بر آنکه به سنت شیخین ابوبکر و عمر رفتار کند ایشان نپذیرفت و حاضر نشد دروغی مصلحت آمیز بگوید و قدرت را به شکلی غیراخلاقی کسب کند و در جریان شورش ضد عثمان و محاصره خانه اش از امام انتظار میرفت که از این فرصت پیش آمده نهایت استفاده را ببرد و خلافت را بدست آورد اما برخلاف انتظار ایشان از وضع پیش آمده استقبال نکرد و کوشید وساطت کند و مردم را به آرامش و عثمان را به اتخاذ سیاست صحیح مشاهده کردیم که در دو روایت تاریخی امام چنان پایبند اخلاق و رعایت اصول آن است که حاضر نیست حتی برای همه دنیا لحظه ایی از این اصول دست بکشد و یا آن که در موردی آن را نقض کند و یا برای مصلحتی حقیقت را فدا کند. از این رو می فرماید: «به خدا اگر هفت اقلیم را به آنچه زیر آسمانهاست به من دهند تا خدا را نافرمانی نمایم و پوست جویی را ازمورچه ایی به ناروا بربایم، چنین نخواهم کرد». اخلاق سیاسی حکم می کند ما به آنچه اعتقاد داریم، بمانیم و در شکست ها و پیروزی ها رنگ عوض نکنیم اصولگرایی را به اصلاح طلبی نفروشیم و اصلاح طلب بودن را نیز ارزان با صندلی معاوضه نکنیم.

واسلاوهاول متفکر و مبارز چک و اسلواکی که پس از فروپاشی نظام کمونیستی به ریاست جمهوری کشورش رسید معضل جهان امروز را اخلاقی کردن سیاست می داند و می نویسد: تجربه و مشاهدات من تایید می کند که در سیاست اعمال اخلاق امکان پذیر است، موفقیت تنها یک راه دارد و آن صداقت است و اخلاق در واقع در بطن هر چیزی نهفته است. (اندیشه های سیاسی- موهنداس رابرت- جلدیک)