جدل میان عقل و احساس/ دکتر حسن بلخاری به مناسبت اول اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ اجل – سعدی –
سعدی لطیف و کریم و در آثارش عقل و عشق محترم است: ولی برخی مواقع عنادهای تند با عقل می‌کند، در آن زمان در حال خودش نیست زیرا عقل در ساحت عشق است که سرافکنده می‌شود. نسبت میان عقل و عشق از دیرپا‌ترین مباحث عرصه حکمت و عرفان اسلامی است. شیخ مصلح‌الدین سعدی که بنا به شهرت «بوستان و گلستان» ش، حکیمی مشتهر به مواعظ اخلاقی شناخته می‌شود، در رساله «عقل و عشق» به نسبت میان عقل و عشق می‌پردازد. سعدی در رساله «عقل و عشق» پاسخ به سوالی درباره تفوق عقل بر عشق یا تفوق عشق بر عقل دارد و نیز در مجلس سوم از مجالس پنج‌گانه، تحلیل و تاویلی از نسبت میان عقل و عشق را ارائه می‌دهد. سعدی را در فرهنگ ادبی ایران، بیشتر به عنوان حکیمی مشتهر به اخلاق عامه می‌شناسیم و علت آن هم این است که محور اشتهار سعدی در جان و دل فرهنگ «بوستان» و «گلستان» نهفته، زیرا این دو کتاب بسیار ارزشمند به گونه‌ای روان و به زبان ساده و همه‌فهم به رشته تحریر درآمده است. «بوستان» و «گلستان» خارج از زبان پیچیده فلسفه و کلام و به زبان ساده با مخاطبان خود سخن گفته است. جلوه‌گری بسیار «بوستان» و «گلستان» اجازه عرض‌اندام دیگر آثار سعدی را در فرهنگ ما نداده و ما کمتر با رساله‌هایی آشنایی داریم که نسبت میان عقل و عشق از منظر سعدی را به ما نشان دهد. ساحت سعدی، ساحت ابن عربی و مولانا و ساحت مشروح ابواب بلند عرفان اسلامی نیست اما مطرح کردن این مسئله هرگز دلیلی نمی‌شود بر موقوف نبودن سعدی در این زمینه. بلکه بر اثر شرایط اجتماعی، آن زبان را در «بوستان» و «گلستان» انتخاب کرده است. مبادا محور را آن بگیریم و سعدی را تهی از مفاهیمی بدانیم که در قرن هفت هجری قمری در تاریخ ادبیات ایران برجسته بوده است. ابن عربی و مولانا در قرن هفت هجری قمری تاثیر بسیاری بر ادبیات عرفانی گذاشتند. ابن عربی مهم‌ترین کتاب‌های خود – «فتوحات» و «فصوص» – را در سال ۶۱۰ هجری قمری نگاشت و مولانا نیز با آثار ارزشمند خود ابواب بلند عرفان اسلامی را پایه‌گذاری کرد.
سعدی بنا به شرایط خاص شیراز و سفرهای گسترده خویش از زبان ساده و همه‌فهم استفاده و نکات عمیقی را در آثار خود مطرح کرده است. در آغاز رساله «عقل و عشق» پرسشی از سعدی شده و انتخاب پاسخ، خود نشان قوت پاسخگو در مبانی است. در رساله عشق، این پرسش از سعدی درباره تفوق عقل و عشق یکی از بنیادی‌ترین اندیشه‌ها در تمدن اسلامی محسوب می‌شود. برخی از اندیشمندان معتقد به معاشقت عقل و عشق‌اند که به ظاهر ضد هم‌اند.
آثار سعدی نشان می‌دهد که سعدی هم با عقل رفاقتی خاص دارد و هم عاشقی شوریده‌سر است. سعدی بسیاری از اندیشه‌ها، باور‌ها، عقاید و احساسات خود را در قالب غزل بیان کرده و عواطف درونی خود را، ساده و صمیمی با خوانندگان در میان می‌گذارد. غزلهای سعدی، حاکی از سوز و گداز او در عشق است.
…