مشعل‌های هم‌چنان مشتعل، مسئولان هم‌چنان خاموش / دوساله شدن شعله‌های گازی رومشگان

۲۸ فروردین ماه  سال ۹۰  خبر  سر برآوردن مشعل‌های مشتعل از دل صخره‌ها در هر کوی برزن پیچید، اکنون دو سال از  روشن شدن  شعله‌های  که از نشت گاز طبیعی در دامنه‌ی «براَفتاو» معروف به کوه «سه‌دن» بخش رومشگان شهرستان کوهدشت در استان لرستان بیرون زده بودند، می‌گذرد گزارش‌های ما حاکی از آن است که گازها از اعماق زمین می‌آیند و از منبع بی‌پایانی سرچشمه می‌گیرند و نشت گاز و مشتعل شدن آن مدت زیادی ادامه خواهد داشت چیزی که می‌بایستی از آن استفاده برد و یا نسبت به مهارش اقدام نمود. هر چند مسئولان و کارشناسان هنگام پیدا شدن شعله‌ها گفتند که در زمانی کوتاه -ابتدا دو هفته‌، سپس شش ماهه و حداکثر زمانی که برای خاموشی در نظر گرفتند دو سال بود-   آتش فروکش می‌کنند و خاموش می‌شوند ولی کوه «براَفتاو» رومشگان هم‌چنان شاهد  مشعل‌های گازی است که در سایه‌ی سکوت مسئولان بی‌بهره می‌سوزند.  به گزارش بلوطستان تعدادی از مشعل‌‌ها پس از  این مدت رو به خاموشی گرایده‌ ولی به جای آن‌ها شعله‌های دیگری قد علم کرده و  به نظر می‌رسد شدت نشت گاز تغییری نکرده و روند بیرون جستن گاز از سوراخ صخره‌ها هم‌چنان ادامه داشته باشد.

این سرمایه‌ی خدادای که یکی از منابع ملی به شمار می‌آید به راحتی در حال سوختن و از بین رفتن است و هنوز نه تنها هیچ گونه عملیاتی برای مهار آن و دست یافتن به نتیجه دل‌خواه صورت نگرفته، بلکه کمترین توضیح قانع کننده‌ای از سوی مسئولان ارائه نشده و  حتی به بررسی دلایل نشت گاز همت نگمارده‌اند، از روزی که نشت شروع شده، این روند ادامه داشته و معلوم نیست تا کی ادامه یابد. 

مسئول است؟گره کار مشعل‌ها کجاست؟

شاید یکی از دلایل توجه نکردن به وضعیت شعله‌های گاز این است که یک اداره یا ارگان خاص در قبال آن احساس مسئولیت نمی‌کند این در حالی است که بخشداری رومشگان، فرمانداری  و نماینده‌ی شهرستان، استانداری، ستادحوادث غیرمترقبه استان، ادره‌ی صنعت، معدن و تجارت و شرکت نفت  لرستان از جمله جاها و افرادی هستند که می‌توانند در این مورد ایفای نقش نمایند و اگر دل‌سوزی باشد می‌توان از مجموعه توان این ادارات استفاده کرد نه این که این امر به پاشنه‌ی آشیل مشعل‌ها بدل شود، در این بین تنها جایی که کاری انجام داده تذکر نماینده‌ی شهرستان به وزیر و پیگیری  بخشداری رومشگان بوده آن هم مثمر ثمر نبوده وگرنه وضع به گونه‌ای دیگر بود، آقای نوریان در تشریح  اقدامات صورت گرفته گفت: «موضوع بلافاصله پس از مشاهده توسط این بخش‌داری به مسئولین مربوطه‌ی فرمان‌داری، استان‌داری و کارشناسان شرکت اکتشافی نفت ایران که در در آن ایام پیمان‌کار شرکت چینی اکتشافی CNPC بود، گزارش گردید.  از آن‌جا که این پدیده در منطقه یک پدیده نادر بود با پی‌گیری‌های به‌عمل آمده  در همان روزهای اول جلسه‌ای با حضورفرمان‌دار وقت، مدیرکل محترم حوادث غیرمترقبه، استان‌داری، چند نفر از کارشناسان شرکت اکتشاف نفت ایران و کارشناس ارشد چینی شرکت CNPC در محل بخش‌داری رومشگان تشکیل شد و کارشناسان مربوطه ضمن بازدید از محل و بررسی چاه اکتشافی شماره ۳ باباحبیب -که در دامنه شمالی ارتفاعات مذکور حفر گردیده و متأسفانه هم‌اکنون به‌علت عدم صرفه اقتصادی پلمپ و ایزوله شده است-، اعلام داشتند که این پدیده کاملاً طبیعی و ربطی به چاه اکتشافی ندارد و احتمالاً طی ۶ ماه و یا حتی ۲سال ممکن است ادامه داشته و سپس خاموش می‌شود! و هم‌چنین بیان داشتند که این مخزن سطحی می‌باشد.» بخشدار رومشگان هم‌چنین اظهار داشت: «با مشاهده چاه آتش در منطقه سه‌آسیابه کوهدشت  و پی‌گیری مسؤلین‌بخش و فرمان‌داری و نماینده شهرستان، کارشناسانِ شرکت اکتشاف نفت را بر آن داشت که در ۲۱  دی‌ماه ۹۱ در کوهدشت حضور یابند که طی آن آقای دکتر قلاوند مدیر شرکت اکتشاف نفت ایران به اتفاق دکتر سلیمانی معاون ایشان و جمع دیگری از کارشناسان مرتبط با موضوع از محل پدیده نشت گاز در رومشگان بازدید و  طی آن این‌جانب گزارشی از تاریخ شروع و نحوه‌ی فعالیت آن‌ها ارایه نمودم» نوریان به نقل از دکتر قلاوند گفت: «بر اساس  نتیجه مطالعات ژئوفیزیکی انجام گرفته در منطقه وجود لایه‌های نفتی در منطقه تائید می‌گردد که به نام بلوک نفتی کوهدشت (باباحبیب) به ثبت رسیده است  و کار بهره‌برداری با توجه به اولویت‌های کاری شرکت نفت در زمان مقتضی در دستور کار قرار خواهد گرفت و با توجه  به ماندگاری شعله‌های مذکور در رومشگان و عدم کاهش و فروکش آن‌ها در این مدت ایجاب می‌کند که نتیجه کاوش‌های اکتشافی انجام گرفته قبلی در منطقه مجدداً بررسی و مورد بازبینی قرار گیرد و موضوع با لحاظ اولویت‌های کاری این شرکت در دستور کار قرار خواهد گرفت تا انشاالله  در مورد این پدیده  و نحوه مهار آن اقدام عملی لازم  بعمل آید.»

بخشدار رومشگان  در ادامه‌ی اظهاراتش گفت: «اقدامات عملی در راستای مهار این‌گونه وقایع و یا اظهار نظر در مورد کم و کیف آن‌ها  و یا این‌که صرفه اقتصادی دارد یا خیر؛ یک کار کاملاً تخصصی بوده و نیاز به کار کارشناسی دقیق علمی و مطالعات ژئوفیزیکی پرهزینه و زمان‌بر  دارد که از حوزه تخصص مسئولین شهرستان و استان خارج است و صرفاً پی‌گیری و گوش‌زد به مسئولین امر از اهم وظایف است از این‌رو امیدواریم با توجه پی‌گیری‌های بعمل آمده مسئولین ارشد کشوری یعنی کارشناسان محترم شرکت اکتشاف نفت ایران در آینده نزدیک نتایج دقیق آن‌را برای مردم بیان نمایند.»

فاصله‌ی مشعل‌ها تا بخش شهری رومشگان ۳ کیلومتر بیش‌تر نیست و تپه‌ای که شعله‌ها از آن سر برآورده‌اند در پایین‌ترین نقطه‌ی کوه قرار گرفته، و هم‌جوار با مزارع و زمین‌های کشت شده است و در دست‌رس همگان قرار دارد و به سادگی می‌توان وسایل و امکانات مورد نیاز مهار گاز را با کم‌ترین هزینه‌ی ممکن و در کوتاه‌ترین زمان به آن‌جا برد و از هدر رفت انرژی و بین رفتن این سرمایه‌ی ملی که می‌تواند کمک بزرگی به شهر محروم کوهدشت  و مردم رنج کشیده‌ی رومشگان بنماید.

 شعله‌های گازی  اتراق‌گاه خوبی برای معتادان شده، و دور و بَر شعله‌ها پر از سیخ و سنجاق، لول و زرورق  و آلت‌های است که برای استفاده‌ی مواد مخدر به‌کار می گیرند. برخی‌ها از شعله‌ها برای گرم کردن غذا و درست نمودن چای استفاده می‌کنند تا شاید اندکی از هدر  رفت انرژی جلوگیری نمایند.

آشنایی با میدان نفتی باباحبیب کوهدشت، میدانی که شعله‌های گازی  پیرامون آن قرار دارند

میدان نفتی باباحبیب کوهدشت در  سال ۱۳۸۶ کشف شد این میدان در منطقه «بابا حبیب» که در گویش محلی بدان «باوه حوی»  گفته می‌شود قرار دارد. کارفرمای این طرح مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران و پیمان‌کار آن شرکت چینی سی.ان.پی.سی یا شرکت ملی نفت چین است. در نتیجه‌ی لرزه‌نگارى‌هایی که توسط شرکت پیمان‌کار سى.ان.پى.سى چین پیش از آغاز عملیات حفاری در منطقه‌ صورت گرفت، طاق‌دیس باباحبیب مشخص شد و پس از مشخص شدن این طاق‌دیس، عملیات حفارى نخستین چاه در آن آغاز گردید. نتیجه حفر نخستین چاه توسط شرکت سی.ان.پی.سی در منطقه‌ی کوهدشت،  کشف میدان جدید نفتی باباحبیب بود. در این حفاری وجود نفت بسیار مرغوب شیرین که هیچ‌گونه گازهای سمی و خورنده هم‌چون هیدروژن سولفوره ندارد و دارای درجه سبکی ۴۲ ای.پی.آی است  قطعی گردید. تابستان ۱۳۸۹ خبرها حاکی از قرار داد شرکت پیمان‌کار سی.ان.پی.سی با شرکت ملی حفاری ایران  بود که به منظور انجام حفاری چاه اکتشافی جدید در میدان باباحبیب بروز کرد. هم‌اکنون شرکت‌های ایرانی و چینی مدت زمان شش سال است که در منطقه مشغول عملیات اکتشاف بوده و تاکنون سه حلقه چاه در منطقه با نام‌های باباحبیب ۲،۱ و ۳ حفر شده است.

بررسی  دلایل احتمالی نشت گاز:

ابوذر میرزایی دانشجوی دکترای مهندسی نفت، از دانشگاه صنعتی شریف است در پاسخ به این پرسش که دلیل خروج و نشت گاز از کوه‌های منطقه رومشکان چیست می‌گوید  برای نشت گاز چندین دلیل وجود دارد:

نخست وجود یک منبع سوخت فسیلی در طبقات نزدیک به سطح است. در این مورد دلیل نشت و خروج گاز را باید جدا از مسائل حفاری اکتشافی در منطقه دانست. در صورتی‌که هرگونه منبع و ذخیره سوخت فسیلی در طبقات نزدیک سطح وجود داشته باشد می‌بایست حداقل در دهه‌ها و سده‌های گذشته شاهد خروج و نشت گاز از کوه‌های منطقه می‌بودیم. در حالی‌که این‌گونه نبوده است. بنابراین این دلیل نادرست و مطرح کردن در برخی محافل توسط برخی افراد کاملا غیرکارشناسی است. البته ممکن است که در برخی موارد خاص که ذخیره‌ی فسیلی نزدیک زمین قرار دارد در اثر برخی فعالیت‌های تکتونیکی هم‌چون زمین لرزه شاهد شکست برخی لایه‌ها و در نتیجه خروج سیال از سطح زمین باشیم که با توجه به عدم وقوع هرگونه زمین لرزه در ماه‌های اخیر در منطقه این مورد به دور از ذهن است. برای نمونه می‌توان به ناحیه‌ی اولادقباد کوهدشت اشاره کرد. در ناحیه یاد شده در منطقه‌ای به نام «دره قیل» دهه‌ها و یا سده‌ها است که شاهد نشت نفت به میزان بسیار ناچیز از دل زمین هستیم. در چنین موردی نشت نفت و مشاهده چشمه‌های نفتی بیان‌گر وجود مخزن نفتی در منطقه است.

دلیل دوم خروج سیال از مخزن نفتی است که کیلومترها زیر سطح زمین نهفته است. در این حالت خروج سیال از مخزن به دو دلیل می‌تواند باشد. دلیل نخست شکست سنگ پوشش نفوذناپذیر (غیر تراوا در برابر حرکت سیالات) مخزن و خروج سیال از مخزن و حرکت آن به سمت لایه‌های نزدیک به سطح زمین است. این حالت می‌تواند در مواردی هم‌چون زمین لرزه‌های بسیار شدید رخ دهد. در صورتی‌که این رخداد یعنی شکست پوشش سنگ در اثر عوامل تکتونیکی رخ دهد مقیاس نشت و خروج گاز از منطقه بسیار گسترده‌تر از مقیاس نشت کنونی در منطقه‌ی رومشکان که تنها محدود به یک تپه است خواهد بود. در صورتی‌که این سناریو صحیح باشد آن‌گاه نشت گاز مستقل از عملیات حفاری است که در منطقه تحت اجرا است. ولی با آن‌چه که گفته شد و شواهدی که در منطقه مبنی به عدم وقوع زمین‌لرزه در ماه‌های اخیر و نیز گستره‌ی ناچیز نشت گاز وجود دارد می‌توان نتیجه گرفت که این دلیل در این مورد صدق نکرده و باید عامل نشت را در ارتباط با عملیات حفاری اخیر در منطقه دانست

دلیل سوم نشت گاز از خطوط انتقال گاز در منطقه است. در صورتی‌که در یک منطقه نشت گاز از خطوط انتقال صورت بگیرد معمولاً با یک انفجار مهیب مواجه بوده و انفجار و آتش‌سوزی در همان محل خط خواهد بود و نه تپه‌های مجاور. بنابراین با فرض وجود خطوط انتقال گاز در منطقه، این سناریو نیز نادرست است. برای نمونه می‌توان به نشت در لوله انتقال نفت میادین سرکان و ماله‌کوه در منطقه پل‌دختر در دو سال پیش اشاره کرد که سبب آلودگی مقادیری از خاک منطقه و نیز رودخانه کشکان گردید. در حادثه مذکور در طول کم‌تر از یک ماه نفت چندین بار وارد رودخانه کشکان گردید که این امر سبب مرگ صدها هزار قطعه ماهی و پرندگان منطقه شد. در منطقه یاد شده به دلیل کوهستانی بودن محیط مسئولین امر تا مدت‌ها متوجه نشت نفت نشده بودند در حالی‌که اهالی منطقه از طولانی بودن سابقه نشت خبر می‌دادند.

دلیل چهارم نشت گاز در اثر مسائل مرتبط با حفاری لایه‌های زمین است که با در نظر گرفتن مشاهدات سطحی و احتمالات موجود این عامل دلیل اصلی نشت گاز و آتش‌سوزی در منطقه است. همان‌گونه که گفته شد تاکنون سه حلقه چاه در منطقه، حفاری شده است. این احتمال وجود دارد که نشت گاز از هر کدام از این چاه‌ها باشد. اما نشت گاز از چاه به چه معنی است؟ در ادامه به بیان فنی مسئله و توضیحاتی کوتاه درباره‌ی ساختار درونی یک چاه نفتی می‌پردازیم.

برای استحصال نفت و یا گاز از یک مخزن هیدروکربوری لازم است تا ارتباطی بین سطح و مخزن ایجاد شود. این ارتباط از طریق حفر چاه که یک کانال عبوری برای انتقال سیال از مخزن به سطح است ایجاد می‌گردد. در عملیات حفاری برای جداسازی فضای درونی چاه از لایه‌های زمین که در اطراف دیواره چاه قرار داشته و عملیات حفاری در آن‌ها صورت می‌گیرد از لوله‌های با نام لوله جداری استفاده می‌شود. در این عملیات لوله‌ای که معمولا جنس آن از فلز‌های مقاوم در برابر خوردگی می‌باشد به درون چاه رانده می‌شود. اهداف متعددی در راندن و نصب لوله‌های جداری در چاه وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به جلوگیری از آلودگی آب‌های نزدیک به سطح، مقابله با ریزش دیواره‌ی چاه در برخی سازندها، جلوگیری از هرزروی سیال‌ چاه به لایه‌های اطراف اشاره کرد. طی عملیات حفاری بسته به شرایط چندین بار لوله جداری‌گذاری انجام می‌شود. پس از قراردادن لوله جداری در ستون چاه باید ما بین آن و دیواره چاه سیمان‌کاری شده تا لوله جداری در جای خود محکم شده و سیال ستون چاه نتواند به لایه‌های اطراف چاه راه پیدا کرده و از این رهگذر ارتباط بین سیال ستون چاه و لایه‌های اطراف آن قطع گردد. اگر به هر دلیلی سیمان پشت لوله‌های جداری از کیفیت خوبی برخوردار نباشد آن‌گاه این احتمال وجود دارد که سیال درون چاه پس از مدتی وارد لایه‌های اطراف چاه شده و توسط آن‌ها به سطح زمین راه پیدا کند. هم‌چنین به دلایل مختلف دیگر هم‌چون: بروز خوردگی در بدنه لوله جداری، ارتباط بین ستون چاه و لایه‌های اطراف برقرار و در صورت راهیابی سیال به سطح شاهد نشت نفت و گاز در منطقه خواهیم بود. در یک احتمال دیگر عملیات حفاری می‌تواند سبب ایجاد ارتباط بین سیال لایه‌های مختلف گردد به گونه‌ای که سیال از لایه‌های زیرین از طریق پشت لوله جداری با لایه‌های بالاتر جریان پیدا و در صورت فراهم بودن مسیر به سطح زمین راه یابد. بنابر آن‌چه گفته شد به نظر می‌رسد که پدیده نشت گاز در منطقه رومشکان کوهدشت در ارتباط با حفاری‌های اکتشافی است که به تازگی در منطقه آغاز شده و ادامه دارد. بدیهی است که تعیین چاه دارای مشکل و عمق دقیق نشت گاز از چاه  و مخزن به سازندهای اطراف آن و نحوه برخورد و درمان مشکل به بررسی‌های کارشناسی بیش‌تر نیازمند است.

 گزارش : محمد بساطی / بلوطستان