میرملاس نیوز : « قدم خیر زنی از طایفه قلاوند گرمسیر و پرورش یافته در کوهستان های خشک جنوب لرستان و نمونه ای از یک نسل شجاع و در عین حال زیباست که در دوران آشفتگی های لرستان مدت دراز با قوای دولتی در نبرد بود و بعدا نیز خصیصه قهرمان دوستی و حماسه های پهلوانی الوار نام او را ابدی ساخت. شاعر در این ابیات خاطرات گذشته دو دختر شجاع علی مردان خان والی را در جنگ های با افاغنه زنده می کند …. قدم خیر نماینده یک ایل سرکش و طاغی است که به خاطر رعایت سنت های دیرین ، تحسین همه را بدرقه راه پر خطر خود کرده است . آنان که این شیرزن را دیده اند ، وی را لایق توصیف فراوان دانسته و معتقدند کمتر زیباروئی تا این حد دیده اند. وقتی که گوینده لر شجاعت های قدم خیر را با آن همه برازندگی و زیبائی و دلاوری می ستاید ، شنونده به یاد حماسه گردآفرید شاهنامه حکیم طوسی می افتد».
جغرافیای تاریخی ایران ، علی محمد ساکی ، ۱۳۴۳ ص ۵۲-۵۳
تجزیه و تحلیل
ریتم آهنگ قدم خیر را می توان در میزان بندی های ریتم های ساده تعریف کرد . همان طور که از نت نویسی این آهنگ مشاهده می شود ، جملات این آهنگ و آکسان های ملودی آن از چپ به راست در توالی میزان های « ۴/ ۴ ،۴/۳ ،۴/۴ ، ۴/۲ ، ۴/۴ ، ۴/۳۳ ،۴/۴» قرار گرفته اند. البته در موقع اجرا ااگر نوازنده برای هر ضرب یک پا بزند ، نیازی نیست میزان های فوق را حساب کند . زیرا که در این شکل جملات ، ملودی ها و آکسون هادر جای خود قرار خواهند گرفت .
فاصله مهم در این ملودی ، سوم ، چهارم و به ندرت پنجم درست می باشد . فاصله سوم آن بزرگ و قابل قیاس با دستگاه ماهور Re است.
جملات A۱ – B۱ – B۲ – A۲- B۳-B۴ ساختار این آهنگ را تشکیل می دهند ، به طوری که ملاحظه می شود کل آهنگ از دو جمله B و A ساخته شده که تکرار آن ها برای پایان دادن شعر انجام گرفته است .
آهنگ قدم خیر در بین یک فاصله چهارم درست و اشاره به فاصله پنجم درست اجرا می شود.
هجاهای تکمیل کننده شعر و موسیقی در این ترانه « اری ، باوانم ، نازارم و شیرینم » می باشد ، که خواننده می تواند بنا بر احساس خود ، از آن ها استفاده کند
اربوئی و او ارمنی هه هام د قولت مردمه سی چتراکه مین تولت(اگر تو ارمنی هم شوی من بر سر قول و قرار خود هستم . من برای موهای ریخته بر پیشانیت جان می دهم)
نوونم تو قدمی یا گو طلائی و خمار سیلم نکو تش دم نیائی
(نمی دانم تو قدم خیری یا گوی طلا هستی. با خماری نگاهم نکن که اتش در دلم افکنده ای)
کولای سیت بونم دو بلگ پینه چیشات د نازکی افتو نینه
(سایبانی از برگهای پونه برات درست کنم. تا چشمان نازکت را افتاب اذیت نکند)
قدم خیر قدم زنه د مین میشو کلک و پشم بر میکنه و قوم و خیشو
(قدم خیر در بین میش ها قدم میزند. پشم و کرک بین قوم و فامیل تقسیم میکند)
نه دسم وت می رسه نه چو گلاکم چی انارکه گل دار مه سیت هلاکم
(نه دستم بهت می رسد و نه چوب دستی ام . مانند انار روی درخت من هلاک تو هستم )
قدم خیر دو هار میا میلش و جنگه آلمانی دو پیچ سوهش پر د شنگه
(قدم خیر از پایین امده و میل به جنگ دارد. در پیچ گلبند سر ندش پر از فشنگ های آلمانی است)
قدم خیر کش مخمل چتر حنایی مرمه سی سوه کت تش دم نیائی
(قدم خیر کفش مخملی که چتر موهایت را حنا گرفته ای. من برای سربند زیبایت آتش گرفتم و مردم)
قدم خیر قدم زنه دمین گلالو سر زینش برف گرت سوه اش د بارو
(قدم خیر در میان رودخانه قدم میزند. سرزینش را برف و جلوس سربندش را باران فراوان گرفته است)
قدم خیر قسم حرده افتوه نینه د مردنکه بوه خون چل گیس برینه
(قدم خیر قسم خورده افتاب را نبیند و در مرگ بابا خان چهل گیس ببرد)
چل گیس بریدن: در ایام قدیم زنان عشایر رسم داشتند که در مرگ عزیزان خود گیسوانشان را می بریدند . مراسم گیس بریدن در لرستان به پل برو معروف است و زنان مصیبت دیده گیس بریده را پل بروسه (گیس بریده ) هم می گویند .درمقام دشنام و نفرین نیز این لقب را به زنان می دهند.
***********
قدم خیر مقامی حماسی از موسیقی لری است که چهار ضربی و از جمله حماسی های قبیله ای است. زیرا قهرمان اصلی آن شیر زنی بنام قدم خیر از طایقه قلاوند یا قلاون(Qelawan) است . نوازندگان بومی بالاگریوه که آهنگ و شعر قدم خیر را در توصیف دلاوری های او سروده اند ، نام این مقام موسیقی لری را نیز بنام او قدم خیر نهاده اند. اصولا آهنگ های مقامی که بوسیله هنرمندان و نوازندگان بومی منطقه میان کوه و بالاگریوه ساخته شده اند ،مانند اشعار هجایی یک نواخت نیستند، بلکه دارای ضربی آرام و کشش های کوتاه و بلند آوایی و موسیقیایی با بار احساسی قوی هستند که بعلت جاذبه های متغییرش ، شنونده را تحت تاثیر قرار می دهند بی آنکه نیازی به توجیه و توصیف باشند. این حالت از ویژگی های موسیقی میان کوه است زیرا مقام های حماسی دیگر نقاط لرستان دارای طنینی خشمگین و تند است (دایه دایه و مرشد خان). لذا آهنگ و ترانه قدم خیر هم دارای جاذبه های حسی موسیقیایی است و هم موضوعی و توصیفی ترانه ای. از این جهت گاه از قدم خیر در موسیقی لرستان بعنوان اسطوره ای از ایل و تبار لر نام برده اند.طایفه قلاوند یا قلاون که قدم خیر نیز از این طایفه است ، یکی از طوایف مهم دیرکوند در جنوب خاوری لرستان در بخش الوار گرمسیری و بالاگریوه اند. حدود یک سده قبل ، یکی از غیور مردان قلاوند بنام «بزرگ» صاحب فرزندی بنام «قنی» (Qani) شد که پس از بزرگ شدن و رشد کردن مبدل به مردی بسیار لایق و شجاع گردید و با صفاتی چون پردلی و بخشش بویژه مهمان نوازی زبانزد طایفه های دیگر شده و در میان ایل و تبار خود نیز مردی سرشناس و برجسته گردید.
شادروان قنی (قندی) قلاوند، فرزند «بزرگ» که خانواده سرشناس «بزرگی ها» در لرستان و مناطق الوار گرمسیری منسوب به او هستند ، دارای چندین فرزند پسر و دختر گردید. از پسران ،بابا خان و عباس خان و از دختران «قدم خیر» و« گوطلا» بیش از همه به دلیل شجاعت و جنگاوری و دلاوری مشهور بودند.
قدم خیر ، دختری زیبا و رشید و دلاور و در جنگ های قبیله ای پشتیبان بی بدیل برادران و طایفه خویش بود. چنانچه اگر گاهی برادران یا افراد قبیله اش در جنگی به محاصره در می آمدند ، این قدم خیر بود که به شهادت دوست و غریبه ، بدون ترس از آتش تفنگ و گلوله دشمن به سنگرنشینان قبیله خود نان و آب و فشنگ و سلاح می رسانید. گاهی رفتار شجاعانه این شیر زن قلاوندی سبب می گردید تا همه وظایف و ویژگی های زن بودن را فراموش کند .
در ابتدای دوره پهلوی زمانی که تازه نیروهای نظامی و ارتش به لرستان و منطقه الوار گرمسیری آمده بودند، میان سربازان و برادران قدم خیر مبارزه و جنگ در گرفت . قلاوندی ها مانع ورود نظامیان به منطقه خود شدند و قدم خیر با برادران خود در این جنگ همراه و هم رزم بود. یکبار نیز که برادرانش در محاصره نظامیان پهلوی بدون آب و فشنگ قرار گرفته بودند، این قدم خیر بود که سوار بر اسب و بدن هیچ ترسی مشک آب و قطار فشنگ را به سنگر برادران خود رسانده وآنان را نجات داد. سرانجام نیروهای دولتی بدلیل کثرت عده و عده برنده جنگ شدند و بعد از چندی عباس خان کشته شد .
قدم خیر با پسر عموی پدرش ازدواج کرد و حاصل این ازدواج پسری بود بنام «محمد خان» که ظاهرا هنوز در قید حیات است. داستان جنگ قدم خیر و طایفه اش با نیروهای دولتی حدود سال های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ خورشیدی( حدود ۷۵ سال پیش) اتفاق افتاده است . پس از درگذشت باباخان و عباس خان ، قدم خیر نیز در غم و اندوه برادرانش بیمار و نهایتا دارفانی را وداع گفت ، اما شرح دلاوری های این شیر زن قلاوندی در قالب موسیقی بسیار زیبای حماسی لری نه تنها بر اذهان تک تک مردم لرستان و مناطق همجوار بلکه در جای جای فرهنگ غنی لرستان و ایران باقی مانده و خواهد ماند.
متن ترانه لری «قدم خیر»:
قدم خیر زنه د مینه میشوپشم ها بهر کنه و قم و خیشو
قدم خیر دو هار میا میلش و جنگه
هفت تیری در پیچ سووش پر د شنگه
قدم خیر دو هار میا میلش و قیه
تفنگچی در میدونش خوشی نه ییه
کولائی سیت بونم د شاخ پینه
چشیاکت و نازکی افتو نه وینه
قدم خیر یا جون خوت یا جون بووت
واکنی هفت تیرته و پیچ سووت
قدم خیر قدم میزنه در بین گله میشان
شیر وپشم تقسیم می کنه به قوم و خویشان
قدم خیر از اون پایین میاد میلش به جنگه
هفت تیری در پیچ سربندش پر از فشنگه
قدم خیر از اون پایین میاد میلش به جنگه
تفنگچی تو میدونش روی خوش نبینه
سایبانی برات ببندم از شاخه های پونه
تا چشمات از نازکی آفتاب نبینه
قدم خیر به جون خودت و به جون بابات
باز کن هفت تیرت رو از پیچ سر بندات