سوگواری ابا عبدالله الحسین (ع) در آیینه روایات و تاریخ

     محمدعلی قبادی کوره خسروی/ میرملاس نیوز :                       
سوگواری ابا عبدالله الحسین (ع) در آیینه روایات و تاریخ

(این نوشتار بر آن است ، به بررسی عزاداری امام حسین ( ع) درروایات و تاریخ ایران بپردازد.)
            واقعه کربلا ، حادثه جانگدازی بود که در دهم محرم سال۶۱هجری اتفاق افتاد .هر کس که ماجرای این رویداد و آنچه که در روز عاشورا به وقوع پیوست را بخواند، یا از زبان کسی بشنود ،  به طور حتم از آنچه که بر امام حسین  (ع) و اهل بیت و اصحاب او وارد شده عمیقا محزون و متاثر خواهد شد . آنگاه بار سفر می بندد و به سوی آن حضرت، سفری باطنی و معنوی می کند و به او جذب شده و با او همدردی می نماید..  این حادثه حتی بر غیر مسلمانان نیز تاثیر گذاشته است، (( پرفسور براون))مستشرق معروف ، درباره فاجعه کربلا می گوید : ((در یاد آوری کربلا که در آن فرزند رسول خدا (ص)  بعد از تحمل آزار و عطش به شهادت رسید ، کافی است تا در سرد ترین و سست ترین افراد اثر گذارد)) .۱
       با توجه به سفارش و تاکید های پیامبر (ص)  و ائمه طاهرین درباره عزادرای برای امام حسین (ع)  می توان دریافت که در این  سفارش ها  فلسفه ای نهفته است که آگاهی از آن می تواند عزاداریهای ما را با اهداف پیامبر و ائمه طاهرین هم سو و هماهنگ گردند. امام باقر (ع)به کسانی که نمی توانند روز عاشورا به زیارت امام حسین (ع)در کربلا بروند دستور می دهد در خانه ها برای امام حسین (ع)گریه و ندبه کنند و اهل خانه را به گریستن و اقامه سوگواری برای آن حضرت سفارش کنند .۲برپایه گزارش ((دعائم السلام )) از امام صادق (ع)،پس از واقعه عاشورا، سه سال تمام، برای امام حسین (ع)مرثیه سرایی می شد .۳                       عزادرای عاشورا چنان با فرهنگ شیعه عجین شده، که یکی از علایم شناخت شعیان گردید. ما عقیده داریم نهضت امام حسین (ع) برای همه اقوام و ملل صرف نظر از عقاید آن ها الگوی بسیار مناسبی بوده و هست ،به شرط آن که شخصیت امام حسین (ع) ، علل و عوامل قیام را آنگونه که بوده دریابند .

نگاهی گذرا به عزادرای  در اسلام
(( و ما اتاکم الرسول فخذوه ما نهاکم عنه فانتهوا ))سوره حشر ،آیه ۷
(( آنچه را که رسول خدا(ص) برای شما آورده بگیرید و از آنچه نهی کرده است خودداری کنید )) .
به گواهی شیعه واهل سنت ،عزاداری برای شهدا در اسلام سابقه داری دیرین دارد و از اخبار بر می آید که
 پیامبر (ص) نیز آن را تایید و در برگزاری آن همت می گماشت ؛ (( چنانچه پیامبر(ص) در شهادت جعفر طیار هم خود گریست و هم برای عزادارانی که در خانه او جمع شده بودند طعام تهیه کردند )) ۴
(( انس بن مالک )) می گوید :
((یکی از دختران پیامبر در مدینه از دنیا رفت ،در مراسم تشیع و تدفین او حضور داشتیم؛ دیدیم که رسول خدا (ص) در کنار قبر دختر ش گریه می کرد و چشمانش پر از اشک شد )).۵
واقدی ، از تاریخ نگاران صدر اسلام می نویسد :
(( پس از حادثه اُحُد صفیه خواهر حمزه (ع) خدمت پیامبر آمد . گروهی از انصار بین او  و رسول خدا (ص) فاصله انداختند .آن حضرت فرمود ،اجازه دهید بیاید . آنگاه در نزد پیامبر (ص) نشست ،هر گاه گریه می کرد.آن حضرت  گریه می کردند ، هر گاه با صدای بلند گریه می کرد آن حضرت نیز با صدای بلند می گریستند و هر گاه حضرت فاطمه (س) گریه می کرد آن حضرت  نیز گریه می کردند )) . ۶
عزاداری در مرگ ابن تیمیه ( پیشوای وهابیت )
( ابن تیمیه پیشوای وهابیت است. وهابیت تنها فرقه ای است  که بر عزادرای شبهه وارد کردند ،اما عزاداری پیشوای خود را فراموش کرده اند).  در سال ۷۲۸ قمری هنگامی که ابن تیمیه از دنیا رفت . پنجاه هزار مرد و زن گردا گرد او اجتماع کردند، طرفداران او بعد از مرگش آب غسل جسد او را به عنوان تبرک نوشیده و باقی مانده سدر از تغسیل او را میان خود تقسیم می کردند و جنازه اش را با گریه و ناله های جان گداز و پر سر و صدا تشیع می کردند و سیل مردم بر روی جنازه او ریخته و جنازه اش را غرق بوسه می نموند و با ولع شدیدی گوی سبقت از یکدیگر می ربودند .۷
(( ابن مسعود می گوید )) :
رسول خدا (ص) در شهادت حمزه به شدت گریست ،جنازه او را رو به قبله کرد ،آنگاه ایستاد و با صدای بلند گریه سر داد تا اینکه بی هوش شد . ۸
((ابن ابی الحدید )) در شرح نهج البلاغه ، به نقل از واقدی می گوید: فاطمه (س) دختر پیامبر (ص) هر دو یا سه روز یک بار به اُحُد می آمد وبر شهدای اُحُد می گریست ودر کنار قبور آنها دعا می کرد . ۹
(( سعد بن معاذ )) رسول خدا (ص)را در گریه کردن بر مرگ فرزند دخترش دید. به پیامبر (ص)گفت :این گریه چیست ؟ پیامبر(ص) در پاسخ فرمودند : این رحمتی است که خداوند در دل های بندگان قرار داده است و همانا خدادوند به بندگان دل رحمش رحم می کند . ۱۰
در جریان جنگ احد و شهادت حمز ه (ع) هنگامی که زنان مدینه بر شهیدان احد می گریستند ؛پیامبر فرمودند : ولی حمزه گریه کننده ای ندارد .مردم مدینه با شنیدن این سخن رسول خدا (ص) تا هم اکنون، هیچ مجلس عزا و ماتمی را بر پا نمی کنند ، مگر اینکه ابتدا بر حمزه  می گریند .۱۱                                                                                   
نکته ای که نباید فراموش کرد اینکه ،مسئله اندوه و حزن پیامبر (ص)بر همسرش خدیجه و عمویش ابوطالب است ؛که در یک  سال و به فاصله سی و پنج روز از دنیا رفتند ؛ به گونه ای که پیامبر(ص)آن سال را سال ((عام الحزن ))یعنی سال اندوه نام نهاد.۱۲                                                                

عزاداری برای پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام)
هنگامی که پیامبر (ص) رحلت نمودند مردم مدینه اعم از زن و مرد به گریه و ندبه پرداختند ، بنا بر قول عثمان بن عفان برخی از اصحاب چنان اندوهگین شدند که چیزی نمانده بود به وهم دچار آیند.۱۳                                                                                               
 بنا بر نقل عایشه زنان به عزاداری پرداختند و به سینه و صورت خود می زدند . ۱۴        
در شهادت علی (ع) فرزندان او و مردم کوفه به شدت می گریستند . ۱۵    
و هنگامی که امام حسن (ع) به شهادت رسید برادرش محمد حنفیه مرثیه و نوحه سرای کرد .۱۶
سابقه عزادرای برای امام حسین (ع) :
به گواهی شیعه و اهل سنت عزادرای برای سید الشهدا (علیه السلام) به حیات پیامبر (ص) و سیره آن بزرگوار بر می گردد . و آن حضرت نخستین فردی بود که از شهادت فرزندش حسین بن علی (ع) خبر داد و برای مظلومیت وی اشک ریخت و اصحاب پیامبر نیز از سنت وی پیروی می کردند
پیامبر (ص) به ام سلمه فرمودند : (( کمی پیش جبرئیل نزد من بود و به من خبر داد که حسین در کنار رود فرات کشته خواهد شد ؛و به من گفت آیا دوست داری خاک زمین را که حسین در آن کشته می شود ببویی ؟ گفتم آری . جبرئیل مقداری خاک به من داد و من نتوانستم از گریستن خوداری کنم)).۱۷
((اصبغ بن نباته )) نیز می گوید : همراه امام علی (ع) از سرزمین کربلا گذر کردیم. محل سوار شدن،پیاده شدن و محل ریختن خون های شهدا را به من نشان داد و فرمودند ، در این محل جوانانی از آل محمد کشته می شوند که آسمانها و زمین بر آنها گریه خواهند کرد   .۱۸
((سبط بن جوزی ))در  (( تذکرهّ ا لخواص )) نقل می کند : (( وقتی که امام حسین (ع) شهید شد دائما ابن عباس بر او می گریست . تا این که چشمش کور شد)) .۱۹
((ترمذی)) از(( سلمی)) روایت می کند که گفت : روزی خدمت ام سلمه رسیدیم و او را گریان دیدیم گفتم چه چیز تو را به گریه وا داشته است؟ گفت در عالم رویا پیامبر (ص) را با محاسن خاک آلود مشاهده کردم . گفتم شما را چه شده است ای فرستاده خدا ؟ فرمود چند لحظه قبل، قتل حسین (ع) را مشاهده کردم ۲۰
((احمد بن ابی عبدالله برقی ))از(( عمر بن علی بن الحسین)) نقل می کند:
پس از شهادت حسین بن علی(ع) زنان بنی هاشم لباس های سیاه و جامعه های خشن پوشیدند و از گرما و سرما شکایت نمی کردند و پدرم علی بن الحسین (ع) برای عزاداران غذا آماده می کرد .۲۱
به جز عزادرای های اهل بیت امام حسین (ع) پس از شهادت آن حضرت و اصحابش ، شاهد عزاداری های دوست داران و شیعیان خاندان عترت و به صورت فردی و جمعی هستم از جمله؛
(( عبید الله بن حر جعفی )) که گفته شده پس از شهادت امام حسین (ع) از منزل خود در قصر بنی مقاتل به کربلا رفت و درآنجا گریست و قصیده ی بلندی در رثای امام حسین (ع) سرود . او نخستین زیارت کننده ی قبر امام حسین (ع) دانسته اند و نیز (( جابربن عبدالله انصاری )) که بر اساس گفته لهوف در اربعین به کربلا رسیده و گریه فراوان می کند که شیعیان ، ایشان را اولین زائر امام حسین (ع) می دانند .۲۲
((امام سجاد(ع) ))در پاسخ کسانی که به گریه آن حضرت اعتراف می کردند فرمودند : مگر شما از گریه و عزاداری یعقوب اطلاع ندارید ؟ او سالیان طولانی در فراق یوسف گریست تابینایی خود را از دست داد ؛ در صورتی که فرزندش حیات داشت و تنها از جلوی چشما نش ناپدید شده بود . اما من  با چشمان خودم دیدم که پدرم و هفده تن از اهل بیت  پیامبر (ص) را شهید کردند و سر شان را از تن جدا کردند .۲۳
((امام زمان (عج ))در زیارت ناحیه می فرماید : من به یاد مصیبت های حزن آلود تو بقدری می گریم که اشک چشمم پایان پذیرد . از بامداد تا شام سر شک از دیده می بارم و مصا ئب درد ناک تو را به یاد می آورم .۲۴

آگاهی مردم ایران از واقعه کربلا
متاسفانه مورخان از بازتاب واقعه کربلا در شهرهای ایران اطلاعی نمی دهند جز اینکه مولف تاریخ سیستان می نویسد : ((چون این خبر به سیستان آمد مردمان سیستان گفتند نه نیکو طریقتی بر گرفت یزید که با فرزندان رسول (ص) چنین کردند ؛پاره ای شورش اندر گرفتند)) .۲۵
طبری از شورش مردم ری به رهبری فرخان رازی به سال ۶۴ ه.ق خبر می دهد.۲۶
ولی گمان نمی رود که در ارتباط با واقعه کربلا باشد ؛ اما عکس العمل گسترده مردم ایران را می توان در قیام مختار مشاهده کرده بنابر روایت دینوری حدود بیست هزار تن از سپاهیان او موالی ایرانی بودند . ۲۷
از دیگر مواردی که ایرانیان را با واقعه کربلا آشنا کرد نقش داعیان عباسی در آگاهی ایرانیان از جنایات بنی امیه را نمی توان نادیده گرفت ،آنها جهت آگاه کردن مردم فهرستی از مظا لم بنی امیه را نسبت به خاندان پیامبر (ص) تهیه کردند که در راس آن ها واقعه کربلا بود .۲۸
حضور امام رضا(ع) در خراسان (۲۰۲-۲۰۰ق)واهتمام آن حضرت در برگزاری مراسم عاشورا از مهم ترین عوامل انتقال فرهنگ عاشورا به ایران است، و به دنبال آن سادات ،که به سبب حضور امام رضا (ع) در خراسان به این سرزمین مهاجرت کردند و با شهادت آن حضرت به ا قصی نقاط، به ویژه صفحات شمالی ایران ؛ یعنی طبرستان و مازندران پراکنده شدند .۲۹
مردم ایران را با واقعه کربلا و مراسم آن آشنا نمودند . با تشکیل حکومت علویان در طبرستان ( ۲۵۰ ق) رفته رفته مراسم عاشورا به صورت یک فرهنگ بومی در آمد ؛ در این میان نباید نقش شهرهای شیعه نشین از جمله قم (۳۶) ، ری، سبزاوار ، نیشابور و… را در انتقال و توسعه این مراسم در ایران نادیده گرفت .۳۰
رسمی شدن عاشورا در دوره آل بویه
پیش از قرن چهارم ، برگزاری عزادرای برای امام حسین (ع) آشکار نبود و پنهانی انجام می گرفت ، اما از اوائل قرن چهارم به بعد ، عزادرای ها از گوشه  خانه ها و کنج خفا بیرون آمده و عیان گشت و پدیداری آن به صورت دسته جمعی و با حرکت هیات های عزادرای در خیابان ها نمایان شد و شیعیان در این ایام به صورت آشکار به عزاداری پرداختند. هم چنین گفته شده است که در دوره  آل بویه ، روسای شیعه ، شیخ مفید ، شیخ طوسی و سید مرتضی ، عزاداری را سنت کردند حتی در برخی نقل ها است که علم ها را در منزل سید مرتضی نگه داری می کردند .در تاریخ آمده است که اهل سنت خیلی با این سنت ها ی عزاداری مبارزه کردند اما موفق نشدند، مانند برگزاری سال روز کشته شدن مصعب بن زبیر ( ۱۲ محرم  ) ـ که به دستور عبدالملک بن مروان کشته شد ـ که قصد داشتنددر برابر روز عاشورا علم کنند،که ماندگار نشد .( نقل از پایگاه اطلاع رسانی فطرت)
مرحوم ((کاشف الغطا ))در باره عزاداری در دوره آل بویه  می نویسد : (( دسته های عزاداران در حالی که برای حسین (ع) ندبه می کردند و شب مشعل هایی به دست داشتند . بغداد و راه هایش یکباره پر از شیون می شد . و این نقل ( ابن اثیر)در تاریخ خودش اواخر قرن چهارم بود))
گاهی گفته می شود که تاریخچه نخستین سوگواری رسمی بر حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و شهدای حماسه عاشورا به زمان حکومت صفویه – که مذهب تشیع به رسمیت شناخته شد ـ باز می گردد ؛حال اینکه بنابر منابع متقن تاریخی ، اولین عزاداری رسمی بر کشتگان عاشورا در دوران حکومت آل بویه و در سده چهارم شکل گرفته و پرچم سوگواری سالار شهیدان برای نخستین بار در تاریخ ،در زمان خلفای عباسی و در دوره آل بویه  بر بام منازل به اهتزاز در آمد .سنتی را که دیلمیان پایه گذاری کرده بودند قریب ۶۰ سال تداوم یافت و پس از آن در زمان سلجوقیان سده پنجم تا هشتم این سنت عمومیت یافت و شاعران و نوحه گران بدون تقیه و پروا به سوگ خاندان عصمت می نشیند . به طوری که از نوشته ابوریحان مستفاد می شود ،(( عزاداری عاشورا از قدیم یعنی جلوتر از زمان ابوریحان و تالیف آثار الیاقیه ( ۳۹۰ ه . ق) معمول و مرسوم بوده  و در زمان خود ابوریحان نیز آن مراسم بر پا می شده است)) .۳۱
کامل شیبی می گوید : دسته های عزاداری در شکل جدید ، نخستین بار در سال( ۳۵۲ ه . ق) به وجود آمدند.۳۲  .به دستور معز الدوله در عاشورای سال (۳۵۲ ه .ق ) عزای عمومی اعلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه سیاه ، اندوه خود را نشان دهند .۳۳
از شواهد  و قرائن بر می آید که سلاطین سلجوقی از دوست داران ائمه شیعه بودند و حتی ملکشاه ، در سال ( ۴۷۹ق)  به زیارت کاظمین ، نجف و کربلا رفت .۳۴
(( این مراسم تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی در بغداد و شهرهای دگیر ایران معمول بوده است )).۳۵
در ابتدای قرن هفتم با رویکرد محمد خوارزمشاه ( ۶۱۷ – ۵۹۶ ق) به سادات حسینی ، یعنی برگزیدن علاء الملک ترمذی از سادات حسینی خراسان ، به عنوان خلیفه تا حدود زیادی نفوذ معنوی خلفای عباسی که حامی مذهب سنت بود رو به کاهش گذاشت و سرانجام در نیمه دوم قرن هفتم در سال ( ۶۵۶ ق ) با سقوط بغداد و حاکمیت یافتن ایلخانان  در ایران و عراق مذهب سنت با بحران جدی رو به رو شد، از این رو فرصت مناسبی برای توسعه تشیع و برگزاری شعائر و مراسم مذهبی آن فراهم گردید و با روی خوش نشان دادن غازان خان، شیعیان و سرانجام رسمی شدن مذهب تشیع در مدت کوتاهی در زمان (( الجایتو ))، قطعا مراسم عزاداری که از مهم ترین عوامل انسجام شیعیان و رسوخ مذهب به توده ها بود عمومیت یافت و به صورت مراسم عادی درآمد . ۳۶
بنابر نقل(( معین الدین اسفزاری)) ، مردم هرات ( پایتخت تیموریان ) در نیمه دوم قرن نهم با فرا رسیدن ماه محرم به برگزاری مجالس سوگواری برای امام حسین (ع) اهتمام می ورزیدند و حتی شاهزادگان و امرا نیز به برگزاری مجالس عزا همت می گماشتند  . ۳۷
در این زمان مقتل نویسی از جمله(( روضه الشهداء )) توسط ملاحسین واعظ کاشفی ( فوت ۹۱۰ ق ) به زبان فارسی به نگارش در آمد و شعرا نیز به مرثیه سرایی پرداختند ؛ البته در مناطق دیگراین مراسم نیز برگزارمی شد  . مولانا جلاالدین محمد رومی ( ۶۷۲- ۶۰۴ ق ) ـ درباره عزادرای مردم حلب ابیاتی را سروده است ـ که بخشی از آن چنین است : ۳۸
روز عاشورا همه اهل حلب                             باب انطاکیه اندر تا به شب
گرد آمد، مرد و زن ،جمعی عظیم                      ماتم آن خاندان دارد ، مقیم
ناله و نوحه کنند اندر بکا                              شیعه ، عاشورا برای کربلا
مرثیه سرای در قرن هفتم با محتشم کاشانی به اوج رسید و مرثیه دوازده بند او هنوز بی بدیل است که مطلع آن چنین است :۳۹
باز این چه شورش است که در خلق عالم است          باز این چه نوحه و چه عزا و ماتم است .
در دوره صفویه با رسمی شدن مذهب تشیع، سوگواری عاشورا ابعاد گسترده ای به خود گرفت. در دهه اول محرم همه مردم حضور فعالی داشتند و قطعا حکومت هم برای هر چه با شکوه برگزار شدن این مراسم و ایجاد شور و هیجان در میان مردم دست به اقداماتی می زد .در این دوره در سراسر شهرهای شیعه و سنی این مراسم برگزار می شد .وصفی که ((پیترو دلاواله ))،جهانگرد ایتالیایی مقیم ایران از سال (۱۰۲۶تا ۱۰۳۰)از مراسم سوگواری ایام عاشورا به دست داده ،با آنچه امروز رایج است ،جز در مواردی اندک ،تفاوتی ندارد .وی می نویسد : ((در روز عاشورا از تمام اطراف و محلات اصفهان ،دسته های بزرگی به راه می افتد که به همان نحو بیرق و علم با خود حمل می کنند و بر روی اسب های آنها ،سلاح های مختلف و عمامه های متعدد قرار دارد وبه علاوه چندین شتر نیز همراه دسته ها هستند که بر روی آنها جعبه های حمل می شود ،که درون هر یک ،سه چهار بچه به علامت بچه های اسیر حسین شهید قرار دارند ،در این حال عده ای از مردان با نوای هم آهنگ طبل و سنج ،بی وقفه حرکات موزون انجام می دادند ،و اشعار غمناک و تاثیر انگیز در باره عاشورا می خواندند)) .۴۰
همین جهانگرد، در ادامه توضیح می دهد شیعیان چنان علاقمند به امام حسین (ع)  بودند که اکثر آنها برای به احترا م به  امام ، خود را (( غلام حسین )) می خوانند .۴۱
((ژان باتسیت تاورنیه )) فرانسوی در سفرنامه خود می نویسد : (( هشت یا ده روز قبل از روز عاشورا متعصب ترین شیعیان تمام صورت و بدن خود را سیاه می کنند و برهنه و عریان می شوند و فقط با پارچه کوچکی ستر عورت می نمایند و در کوچه و معبر گردش نموده و فریاد می زنند حسن حسین , حسن حسین و تا غروب مشغول این کار هستند شبها مردمان هستند که ان ها را به خانه ای خود برده اطعام شایانی می نمایند . ۴۲
اما در دوره افشاریه، نادر شاه  هر گونه سوگواری در عاشورا را ممنوع کرده و فرمان داده بود(( هریک از بندگان من و سربازانم که حرف از ماتم و عزاداری بزنند ، زبان از حلقشان در می آورم. افشاریان بر خلاف صفویان که به عزادرای بسیار علاقه نشان می دادند .  با برپایی عزادرای مخالفت می کردند. و برای فرو نشاندن اختلافات شیعه و سنی ،جلوی همه مراسمات مذهبی شیعه را گرفته بودند . ۴۳
در زمان حکومت ایل زندیه ( چون پیرو مذهب تشیع بودند و از آنجا که کریم خان مرد متدین و مقید به آداب و مراسم مذهبی بود) به تقلید از پادشاهان صفوی در ایام محرم به برگزاری مراسم عزاداری می پرداختند . از گزارش سیاحان بر می آید که در دوره زندیه مجا لس عزاداری به صورت ساده تری برگزار می شده است . (( ویلیام فرانکین)) انگلیسی می نویسد : از اول محرم آخوند ها و پیش نماز ها به منبر می روندو به ذکر واقعه کربلا می پردازند عزادرای با صدای آرام و محزونی شروع می شود و حقیقتا روی انسان تاثیر می گذارد . ۴۴
البته در دوره زندیه مراسمی به نام تعزیه خوانی برگزار می شده ،که ویلیام فرانکین درباره اجرای مجلس تعزیه عروسی حضرت قاسم در شهر شیراز در ۱۷۸۷ خبر می دهد.۴۵
با حاکمیت قاجاریه ، به سبب توجه و حمایت حکومت و بهره گیری از تجربیات گذشته و یکسان بودن جامعه ایران از نظرمذهبی مراسم عاشورا گسترش زیادی پیدا کرد و با فعال نقش وعاظ و خطبا ، جنبه تعلیمی و علمی برجنبه حماسی آن برتری یافت . در دروه ناصر الدین شاه ما شاهد برپایی عزادرای چشمگیر هستیم ؛ به نحوی که مراسم منحصر به روز عاشورا نبوده ، بلکه به دهه اول محرم و به ایام سوگواری ائمه علیهم السلام (مانند ۱۹ تا ۲۳ رمضان و ۲۸ صفر) نیز گسترش یافته بود . خود ناصر الدین در دهه اول محرم در(( تکیه دولت ))حضور پیدا می کرد و سالانه مبلغ پنجاه هزار تومان برای برگزاری سوگواری امام حسین (ع) خرج می شد.۴۶   بنابر گزارش ((دار الخلافه تهران ))در سال ۱۲۶۹ قمری ـ سال های نخستین سلطنت ناصر الدین شاه ـ فقط در شهر تهران ۵۴ باب تکیه وجود داشته است . ۴۷
بنا بر گزارش ( گاسپار دروویل ) که در زمان فتحعلی شاه به ایران آمده است : (( در ایام عاشورا جز صدای شیون و فریاد که با اسم حسین (ع) در هم بود چیز دیگری به گوش نمی رسید . بعضی ها که بیش از دیگران از خود بی خود می شدند، در حالی که لباس های پاره پاره بر تن داشتند . در دسته های چهل پنجاه نفری از کوچه ها عبور می کردند و فریاد یا حسین سر می دادند . صورت آنها پوشیده از خون بود . آن ها با قمه به بازو و سینه خود ضربه های وارد می کردند و زخم های عمیقی به وجود می آوردند که غالبا خطرناک بود )) و این سبک عزاداری تا پایان دوره قاجاریه به قوت خود باقی ماند . ۴۸(البته ائمه طاهرین برگزاری بی آلایش و ساده این مراسم را توصیه کرده اند ).
با روی کار آمدن حکومت پهلوی ،ابتدا رضا شاه برای تثبیت حکومت خود و جلب توجه مردم ، به برگزاری مجلس روضه خوانی اقدام می کرد اما بعد از گذشت چند سال ، او از برگزاری مجالس و مراسم عزاداری به کلی جلوگیری کرد و به شدت با برگزاری آنها مخالفت کرد و مبارزه نمود . او روضه خوانها را زندانی و اذیت ومورد اهانت قرار می داد و صاحب خانه را به جرم روضه خوانی دستگیر و زندانی می کرد . در این اوضاع و احوال بود که روضه خوانی و عزاداری مخفیانه در خانه ها برگزار شد هر چند منع عزاداری با مخالفت شدید و مبارزه مردم روبه رو شد ، ولی کم کم روضه خوانی و عزاداری بطور پنهانی به خانه ها کشیده و پایه و بنیان هئیت ها بنا گذاری شد.۴۹
در زمان محمدرضا شاه عزادار ی نیز بسیار محدود شده و خروج دسته جات را منحصر به سه روز تاسوعا ، عاشورا و یازدهم محرم نمودند . منع عزاداری توسط رضا خان و محمد رضا ، باعث ایجاد تشکل های مردمی و دسته جمعی به صورت هئیت های مذهبی گردیدمحمدرضاهرچه کرد نتوانست ،با قدرت و تأثیرگذاری هیئت های  مذهبی ودهه محرم مقابله کند .به گونه ای که به باور بسیاری ،کلید انقلاب اسلامی ،از دهه ۱۳۴۰ و به ویژه محرم ۱۳۴۲ در ایران زده شد.علاوه بر این ،راهپیمایی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در سال۱۳۵۷ به مثابه تیر خلاصی بود به حکومت شاهنشاهی ،که پایان آن را حتمی کرد .    .                                                                         با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) ،برگزاری عزاداری حضرت  اباعبدالله(ع) و سایر مراسمات مذهبی  به اوج خود رسید به موجب آماری که سازمان تبلیغات اسلامی تهران و غیره بدست آمده تعداد  دسته جات و  هئیت های حسینی تهران تا سال ۱۳۷۶ به چهارهزار پانصد هئیت رسیده و با دسته جات اطراف تهران که مجموع استان است به حدود هشت هزار هئیت می رسید . در این هئیت ها علاوه بر مجالس روضه خوانی هفتگی ، ماهیانه و دهگی ، مجالس دعای کمیل ، ندبه، و زیارت عاشورا و… برگزار می گردد . ۵۰
لازم به توضیح است  انقلاب اسلامی، که ریشه در حماسه کربلا دارد و با تأسی به آن توانست در برابر رژیم شاهنشاهی پیروز گردد، به هر چه با شکوه برگزار کردن این مراسم و سایر مراسمات مذهبی شیعه همت گماشت  .با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه کشورمان، حماسه عاشورا و شور حسینی در جوانان این مرز و بوم تجلی پیدا کرده بود و جنگ تحمیلی را به دفاع مقدس تبدیل کرد ؛دفاعی که برای دین ، شرف وحفظ میهن بود ودر تمام دوران دفاع مقدس ، سید الشهداء الگوی رزمندگان اسلام گردید. گویا عاشورا تکرار شده بود و رزمندگان آماده شهادت و جانبازی بودند.
دیدگاه بزرگان مسلمانان و غیر مسلمانان در مورد نهضت عاشورا
((مهاتما گاندی )): من زندگی امام حسین (ع) آن شهید اسلام را به دقت خوانده و توجه کافی به صفحات کربلا نموده ام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد بایستی از امام حسین پیروی کند.۵۱
(( ادوارد برون )): حتی غیر مسلمانان نیز نمی توانند پاکی روحی را که این جنگ اسلامی، تحت لوای آن انجام گرفت انکار کنند.۵۲
((چالِز دیکنز)) :  اگر منظور حسین ، جنگ در راه خواسته های دنیایی بود ، من نمی فهمم چرا خواهران ، زنان و اطفالش به همراه او بودند؛ پس عقل می کند که او فقط به خاطر اسلام فداکاری کردند.۵۳
((توماس کارلایل)): بهترین درسی که از تراژدی کربلا می گیریم این است که ؛حسین و یارانش به خدا ایمان استوار داشتند .۵۴
((آنتوان بارا )) ، ((اندیشمند مسیحی)) :اگر حسین از آن ما بود ؛در هر سرزمینی برای او بیرقی بر می افراشتیم و در هر روستایی برای او منبری بر پا می کردیم ،و مردم را با نام حسین به مسیحیت فرا می خواندیم .۵۵
((ابولکلام آزاد )): کسی که پای در سنگر حق پرستی می گذارد، به نتیجه و عواقب کار نمی اندیشد . نتیجه و محصول جهاد و تلاش در اختیار قدرتی است که همیشه طرفدار حق و عدالت است . حادثه کربلا در واقع برای تثبیت و تحکیم اساس حقیقت است .   فاجعه شهادت امام حسین، اگر بگویم که هیچ فاجعه ای در کل تاریخ جهان، مانند این حادثه روی نداده که بشریت را وادار به اشک ریختن نماید و آنقدر مهیج و سوزناک باشد ، اغراق نگفه ایم .۵۶
((دکتر شریعتی)) : شهادت حسین، تشعشی بی نظیر دارد ، نور و گرما در جهان و در دل ها و در روح های فسرده ایجاد می کند .در اراده فلج شده و اندیشه های به تاریکی فرو رفته و یادهایی که همه حق  ها و همه خاطره ها را فراموش کرده اند ؛حرکت می آفریند ، بینایی می دهد و امید ایجاد می کند . ۵۷
((سید قطب)) : در روی کره زمین شهیدی نیست که همچون حسین – (رضی الله عنه)  دل ها به عشق او بتپد و قلب ها لبریز از مهر و محبت او شود و جان ها شیدای او گردد و از غیرت و فداکاری او به جوش و خروج در آید .۵۸

پی نوشت ها:
۱ ـ تهرانی ،حسین ،تاریخچه عزاداری اهل سنت بر امام حسین (ع)،تهذیب،قم ،۱۳۹۱،ص۱۳
۲ـ کامل الزیارات ،ص ۱۷۵
۳ـ ری شهری ،دانشنامه امام حسین (ع)،ص۴۲۷
۴ـ ابن هشام ،عبدالملک،((سیره البنویه ))،سید هاشم رسولی ،انتشارات کتابفروشی اسلامیه ،ج ۲ ،بی تا ص ۹۴
۵ـ صحیح بخاری ،ج۱،باب ۸۱۷، ح۱۲۰۱،به نقل از تهرانی ص ۹۴
۶ـ واقدی ،مغازی ، ،ترجمه محمد مهدوی دامغانی ، تهران ،مرکز نشر دانشگاهی ، ۱۳۸۸،ج۱،ص۳۱۵
۷ـ تاریخ ابن کثیر ،ج ۱۴ ،ص ۱۲۸ به نقل از تهرانی ص ۷۷
۸ـ واقدی ،همان کتاب ،ص ۳۱۵ـ۳۱۷
۹ـ ابن ابی  الحدید ،شرح نهج البلاغه ،ج ۳ ،ص۳۹۶
۱۰ـ ارشاد الساری ،شرح صحیح بخاری ،ج۲ ص۳۸۵ ،به نقل از سید محسن امین ،آیین سوگواری ،ص۱۰۵
۱۱- سید محسن امین ، آیین سوگواری ، قم ،نشر حبیب، ۱۳۸۹،ص۹۵،
۱۲- ابن هشام همان کتاب ،ج۱،ص۱۰۸
۱۳- واقدی ،طبقات کبیر ، دکتر مهدی مهدوی دامغانی، تهران نشر نو ، ۱۳۶۹، ج۲، ص ۱۶۲
۱۴- ابن هشام همان ،ص۱۲۲
۱۵- قمی ، شیخ عباس ، منتهی الامال ، صص ۲۱۱، ۲۲۰، ۲۲۲، (نقل از ایرانیان و عزاداری  عاشورا ،ص۳۲ )
۱۶- مسعودی ، ابوالحسن علی بن حسین ، مروج الذهب ، و معاون الجوهر ، ابو القاسم پاینده ،  تهران ، بنگاه  نشر کتاب ، ۱۳۶۰، ج۲، ص۳
۱۷- مسند احمد بن حنبل ،ابن سعد ، ابن عساکر ، طبرانی ، ( به نقل از آیین سوگواری ، ص۱۱)
۱۸- مقتل الحسین ، خوارزمی ، ص۱۶۲
۱۹- تذکرهَ الخواص ، ابن جوزی ، ص۱۵۲
۲۰ – صحیح ترمذی ، ج۲، ص۳۶  /  مستدرک الصحیحین،حاکم نیشابوری، ج۲، ص۱۹،( به نقل از تهرانی ، همان ص۲۸۹)
۲۱- ابن عساکر ، تاریخ مدینه دمشق،ص۲۰۹،( به نقل از تهرانی از همان کتاب ، ص۱۴۸)
۲۲- رضایی ، صفیه ، عزاداری ، امام حسین (ع) در جهان ، قم  ، سبط النبی ، ۱۳۸۸، ص۳۰
۲۳- ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابیطالب ، ج۴ ، ص۱۷۹
۲۴- زیارت ناحیه مقدسه ، ( ابن زیارت ، سوگنامه تنها بازمانده آل محمد (ص) منتقم اصلی آنها یعنی وجود مقدس امام زمان (عج) برای جد مظلوم و غربیش و شهدا بازماندگان کربلاست.
۲۵- مولف نا معلوم ، تاریخ سیستان ، به کوشش ملک الشعرای بهار ، به همت محمد رمضانی ، صاحب موسسه خاور ، ۱۳۱۴، ص۱۰۰
۲۶- دینوری ، ابوحنیفه ، احمدبن داود ، (( اخبار الطوال  )) ، دکتر محمود مهدوی دامغانی ، تهران ، نشر نی ، ۱۳۶۶، صص۲۸-۳۷
۲۷ – دینوری ، همان کتاب ، صص ۳۳۹ – ۳۳۸
۲۸- مسعودی همان کتاب ، ص۳
۲۹-  مرعشی ، سید ظهیر الدین ،(( تاریخ طبرستان ، رویان و مازندارن)) ، مقدمه محمد جواد مشکور ، به کوشش محمد حسین شبیحی ، انتشارات شرفی چ سوم ، ۱۳۶۸
۳۰- قمی ، حسن بن محمد بن حسن ، (( تاریخ قم )) به تصحیح سید جلال الدین طهرانی ، تهران ، انتشارت توس، ۱۳۶۱ ، ص  ۹۳
۳۱ – زمینه های قیام امام حسین(ع) ، ج ۲، جمعی از نویسندگان ، نقل از سایت تبیان
۳۲ شیبی کامل ، تشیع و تصوف ، ترجمه قرا گزلو ، تهران ، امیر کبیر ، ۱۳۶۹ ، ص ۴۳
۳۳- ابن خلدون ، العبر ، ترجمه عبد الحمید آیتی ، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، چ اول ، ج ۳،  ص ۳۸۵
۳۴- ابن اثیر ، الکامل فی التاریخ ، عباس خلیلی ، انتشارات کتب  ایران ، ج۱۷ ، ص۱۳۳
۳۵- فروغی ابری ، اصغر ، ایرانیان و عزاداری عاشورا ، انتشارت موسسه آموزشی اما م خمینی (ره) ، ۱۳۸۸، ص۴۱
۳۶ – فروغی ابری ، همان کتاب صص ۴۴،۴۵
۳۷- فروغی ابری همان کتاب ، ص ۳۶
۳۸- مولانا  جلال الدین محمد بلخی ، (( مثنوی معنوی )) دفتر ششم ، تهران ، سپهر ، بی تا، صص۱۰۸۱،۱۰۸۲
۳۹- کاشانی محتشم ، ((دیوان)) ، به کوشش مهر علی گرگانی ، انتشارات کتاب فروشی محمودی، ۱۳۶۳، ص ۲۸۰
۴۰- دلا واله ، پیترو ( ایتالیایی)، سفرنامه، محمود بهفروزی ، انتشارات قطره ، ۱۳۸۰، صص۵۲۰،۵۲۱، ۵۶۲
۴۱ – فروغی ،همان کتاب ، ص ۱۲۶
۴۲ – (( کمپفر ، سفر نامه ))، کیکاوس جهانداری ، شرکت سهامی انتشار ، ۱۳۶۳، صص ۱۸۰،۱۸۱
۴۳- بلوکاشی ، علی ، تعزیه خوانی ، تهران ، امیر کبیر ، ۱۳۸۳ ، ص ۲۳
۴۴- فروغی ابری ، همان کتاب ، ص۶۵
۴۵ – بلو کاشی ، همان کتاب ، ص۲۳
۴۶- سایت آفتاب ،
۴۷- بلو کاشی  ،همان کتاب ، ص ۹۵
۴۸- درویل گاسپار ،(( سفر نامه )) به نقل از فروغی ابری همان کتاب  ،صص ۶۷،۶۸
۴۹-  سایت آفتاب  ((به نقل از پایگاه اندیشه قم ))  
۵۰ – سایت آفتاب
۵۱-   هاشمی نژاد ، درسی که حسین (ع) به انسانها آموخت ، ص ۴۴۷
۵۲- هاشمی نژا د، همان کتاب ، ص ۴۴۸
۵۳- رضایی ، همان کتاب ، ص ۴۵
۵۴ – رضایی ، همان کتاب ،ص۴۷
۵۵ – رضایی ، همان کتاب ، ص۴۴
۵۶-  خسرو شاهی ، سید هادی ، فلسفه نهضت حسینی ، قم ، کلبه شروق، ۱۳۹۱، ص ۸۳
۵۷ – شریعتی ، علی ، حسین وارث آدم، (مجموع آثار ۱۹)، تهران ، انتشارت قلم ، ۱۳۸۶، صص ۲۱۰ ،۲۱۱
۵۸- خسرو شاهی ، همان کتاب ، صص ۶۴،۶۵

Ghobadim91@gmail.com
* کارشناس ارشد تاریخ تشیع