کبکِ کنار چشمه سار

لطیف آزادبخت / پاتوق هنری میرملاس :

کبکِ کنار چشمه سار
نگاهی به زندگی و کارنامه ی هنری سلطان طنز شفاهی غرب کشور مرحوم “مومنعلی جوزی پور”

*
من مومه را نخستین بار درسالیان جنگ دیدم . در اوج آوازه ، به نظرم مردی آمد با سکوتی ژرف و جاذبه ای فراگیر . در گود افتادگی میان دو ابرو و چین خوردگی گوشه ی چشمانش می شد آثار حیات مردی را دید که بسیار کنجکاو و نکته سنج و سرد و گرم چشیده است. مردی که هنرش شاد کردن مردم و آموختن خنده به آنان بود. از این نگاه دست کم در یکصد سال اخیر در حوزه ی فرهنگ بومی نظیری برای او نمی توان یافت . اما مردی که به محیطِ حضور خود چنین اثر دلپذیری می بخشید ، این اواخر برعکس در خلوت و سکوتش بسیار مغموم و تنها به نظر می رسید . نمی دانم این حس از کجا می آمد ولی در آن روزگار برای نوجوان چهارده ساله ای چون من دیدن او به منزله ی دیدن مردی بود با دلی غمگبن که عرصه ای برای هنرنمایی های بزرگ ندارد . احساس کردم که در عوض او هر چه را نمی تواند بیرون بریزد در درون خودش می ریزد . احساس کردم که این تناقضی است که مومه هیچوقت با آن کنار نخواهد آمد . سالیان جنگ … سالیان سخت خانه به دوشی و به آغوش خاک سپردن عزیزان … بعد ها که داستان ” لبخند در پای نردبان ” را از ” هنری میلر ” خواندم به نظرم رسید که باید سالهای باز پسین عمرش را با چه عذابی زیسته باشد . مردی که بزرگترین فضیلت و هنرش خنداندن دیگران بود ، به طرزغیر قابل درکی غمگین و تنها مانده بود .
در همان برخورد نخستین در طول سفر کوتاهی که دست سرنوشت نوجوانی مثل من را کنار او نشانده بود ، تنها دو سه بار به حرف آمد و در همان چند لحظه ی حرف زدنش هم کار را تمام کرد و تصاویری که در خاطر من از آن روز باقی مانده است، حاصل همان لحظات است . من با مادر بزرگم عازم روستای ” انبار” ( از توابع منطقه ی ضرونی ) بودیم و عقب جیب چادری قراضه ای نشسته بودیم و راننده هم در حال جار زدن ـ که بشتابید… عنقریب است جا بمانید . حوصله ی مسافران از انتظار سر آمده بود و طبق معمول هر مردی که می آمد مشتری صندلی جلو بود و البته صندلی جلو به گفته ی راننده ، به نام ” مومه ” قرق شده بود . تعداد مسافران به هفت هشت نفر که رسید سر و کله ی کاملاً طاس مومه هم پیدا شد و هر دو صندلی جلو از آنِ مردی شد که هنوز نیامده قند را توی دل همسفران آب کرده بود.
اغلب مسافران از آشنایان و اقوام دور و نزدیک مومه بودند و مادر بزرگ من هم که نسبت فامیلی و عاطفی خاصی با مومه داشت از روی مزاح گفت: « نیای وا ای اوماینت ( نیایی با این آمدنت ـ البته در لحن گفتار او شوخی و اشتیاق همسفر شدن با مومه موج می زد.) مومه ابتدا خود را به نشنیدن زد. و بعد از جلوس بر روی صندلی جیپ، و نشستن برتخت اشتیاق مسافران ، لحظه ای سکوت کرد و برای این که مادر بزرگ مرا هم سر جای خودش نشانده باشد گفت : ” دوخه ( اسم تصغیر دختربس ) تو کجا ایچه کجا ؟ سر ای خیابون بالایی دایا بگیر بی خو بیر رتیه . ( سر خیابان بالایی پیرزن ها را می گرفتند ، خوب قسر در رفته ای ) . و تمام مسافران زدند زیر خنده . و مادر بزرگ هم که از خنده ریسه می رفت به خودش گفت : « بو هونَ در رِمسَه دمت نمیکومیه ؟ » ( خانه خراب ، مجبوری بودی حرف بزنی ؟ )
مومه برای لحظاتی نسبتاً طولانی در لاک سکوت فرو رفت ، طوری که انگار کنایه های مسافرین را نمی شنید . همه ی نگاهها به سمت او بود . و همه هم می خواستند قفل امتناع را از دهان او باز کنند . راننده بیش از دیگران تلاش کرد مومه را به حرف بیاورد . اما تلاشش بیهوده بود . عاقبت سکوت مومه هنگام عبور ما از کنار یک روستا شکست . او ظاهراً در حال عبور جیپ از وسط روستا ، مرد مسنی را کنار دیوار در حال خمیازه کشیدن دیده بود . مرد کدخدای همان روستا بود . مومه گفت : « سیر آخر شری ، خدا نوی و پشقه روی د ِ تشنیش ! » ( بد عاقبتی را ببین ـ خدایا چه می شد که مگسی می شدم و در حلق او فرو می رفتم …) بعد ادای پیرمردی را در آورد که مگسی را ناخواسته قورت داده باشد. آهی کشید و در خیال خود خطاب به آن پیرمرد ادامه داد:« …هی روزگار! کجا رَت او زمون گِه جیزه واپورت تا “ساری میرون” می رَت ! ایسه بتر دِ مِ جیره دِ بَن بَن سخونات وریسایه » ( ای روزگار…! کجا رفت آن زمانه ای که صدای وافورت تا روستای “ساری میران” می رفت ! و حالا مثل من صدا از بند بندِ استخوانت برخاسته است !!) در میان صدای انفجار خنده ی مسافران ، از پشت سر او را می دیدم که در دهه ی هفتاد زندگیش هنوز کشیده و تندرست بود. مردی که کار خود را کرده بود و حالا در سایه ی شادمانی گذرایی که در آن سالیان سخت به همنوعانش داده بود دوباره در لاک سکوت رازناکش فرو رفته بود. سکوتی با شکوه و دست نا یافتنی که با نقطه چین خطوط نیمرخ چهره اش رنگ آمیزی شده بود .
مومه بعد از انقلاب ( با وجود خویشتنداری های کمابیشی که از خود بروز می داد) همچنان به شکل محدود در مجالس خصوصی کوچک و بزرگ صحنه گردان شادی مردم بود. ولی ظرفیت هنرنمایی او دراین محافل کوچک چند نفره نمی گنجید و هنوز برگ های برنده ی خود را کاملاً رو نکرده بود. او یک ” شومن ” به تمام معنا بود، که با لم دادن به پشتی نمی توانست تمام حقیقت هنر خود را رو کند. نمایش های عروسکی تک نفره ی او کار یک گروه را می کرد و گاه حتی ظرفیت هنری آن از یک کار منسجم صحنه ای به مراتب بیشتر بود. طنزهای شفاهی او نقادانه، سازنده، صریح، صادقانه، سازنده، جذاب و مبتنی بر نوعی روانشناسی اجتماعی بود که از انبان تجربه ای گرانبها و کم نظیر بیرون می آمد . او صدای منحصر به فردی داشت و البته سینه اش گنجینه ی یک تاریخ بود . متأسفانه از این ظرفیت بی نظیر تاریخ شفاهی لرستان استفاده ای به عمل نیامد . از این منظر هنرمندی چون او که ماهیت تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه ی خود را به خوبی می شناخت و مواد و مصالح طنز خود را نیز از همین معدن بکر و دست نخورده بر می داشت، می توانست مرجعی قابل وثوق برای روایت و ثبت ظرایف تغییراتی باشد که جامعه ی بومی ما را به ملغمه ی آشوبناک خوبی ها ، امتیازات ، فجایع ، تناقضات ، و ناهمخوانی های عدیده ی دوران مدرن پیوند می داد.
مومه در اواخرعمر از سوی بسیاری از هنرمندان، سیاست پیشگان ، اقشار تحصیلکرده و اهل فرهنگ نیز حرمت دید. اهالی موسیقی و نویسندگان و فیلمسازان به سراغ او می آمدند، او را در چند فیلم مستند شرکت دادند، و نامش به عنوان یکی از “مشاهیر لر” درتاریخچه ی هنر و فرهنگ شفاهی و مکتوب لرستان ( مثلاً کتاب مشاهیر لر جناب آقای ایرج کاظمی) درج شد. البته این چیزی بود که هنرمند منزوی و تنها مانده ای چون او بیش از هر چیز دیگری به آن نیاز داشت. زیرا طنز و مطایبه ( و بخصوص طنز شفاهی ) مرز بسیار باریکی با تمسخر و لودگی دارد و در واقع احترام هنرمندان و اقشار تحصیلکرده به او نشانه ی آن بود که او از این مرزعبور نکرده است . این معیار نشان می داد که هنراو شاخص و تأثیر گذار بوده است. تا قبل از این مقطع همه می خواستند مومه آنها را بخنداند و البته مومه به فراست دریافته بود که مخاطب واقعی او کسانی هستند که از سطح فرهنگی قابل قبولی برای فهم پیچیدگیهای اخلاقی و فرهنگی جامعه ی بومی ما و ظرایف زبان طنز برخوردار باشند . معاشرت با خواص جامعه و خوانین و سرکردگان ایلات و طوایف لرستان به او آموخته بود که همیشه مرز ظریف میان طنز و تمسخر را نگه دارد. و شاخص بودن هنر او هم معلول همین ویژگی بود. کاراکتر ” نادان ِ معقول “( که یکی از محورهای اصلی زبان انتقادی او بود ) تمهیدی بود که می توانست از طریق آن، مناسبات ظالمانه میان رعایا و خوانین ، یا ترس مردم عامی از قدرت مرعوب کننده ی قوای نظامی مستقر در منطقه را نقد کند، بی آن که منتظر عواقب آن باشد و یا مورد غضب حکام محلی و نظامیان قرار گیرد . این شیوه ی اجراء چیزی نبود که مومه آن را در کتابها خوانده باشد یا از زبان کسی شنیده باشد . بلکه به تجربه آموخته بود که طنز سالم و اصیل باید آینه ی تمام نمای انعکاس کژی ها و ناراستی ها و مناسبات غیر اخلاقی و اما مرسومی باشد که بنا به قاعده ی تکرار ، مرسوم شده و قبح آن ها شکسته است . و چه بهتر که منتقد ِ طناز، خود پیشاپیش و قبل از به چالش کشیدن این قباحت های اخلاقی، با منطقی سقراطی بر سادگی و نادانی خود گواهی دهد .
مومه کماکان تا سالیان بازپسین عمرش همین گونه در سکوت و انزوا زیست. او عبور حیرت انگیز تغییر را حس کرده بود ، اما خودش و خمیره ی اصلی و مواد و مصالح طنزهایش تغییر نکرده بود . او نیازمند موضوعات تازه بود و آن را هم یافته بود ، اما شرایط به گونه ای بود که هیچ منتقد یا طنز پردازی یارای شوخی کردن با این مواد و مضامین تازه را نداشت . و این نیز یکی دیگر از تناقضاتی است که تا پایان عمر با او ماند. او روابط و مناسبات را می دید ، تمهیدات زبان ـ معنا شناختی مخصوص به خود را هم خلق کرده بود ، اما مگر می توان با هر چیزی شوخی کرد ؟ شاید یکی از مهمترین نقدهایی که بر طنز مومه می توان وارد کرد همین تغییر ” شکل ” طنز و ثابت نگه داشتن ” محتوا ” بود . او برای سر پا نگه داشتن زبان افشاگرِ نقدِ اجتماعی خود هنوز یقه ی امنیه ها و پاسگاههای ژاندارمری و خوانین را رها نمی کرد . او در جامعه ای دهقانی نشو و نما یافته بود و ازسوی مردم عادی تا بالاترین لایه های هرم اجتماعی فئودالیته ی دیوانسالار و غیرمتمرکز زمانه ی خود حرمت دیده بود و سکوت سالیان پایانی عمرش نیز کمابیش به منزله ی پاسداشت همین احترام عمومی بود. گر چه دیگر نه خانی مانده بود و نه خان زاده و نه سور و ساتی. اما او این بار حرمتی را که می خواست از تمامی اقشار مردم و به طور ویژه از سوی اصحاب هنر ، فرهنگ ، ادبیات و رسانه دریافت می کرد. و این برای مومه خواستنی تر بود .
باری ؛ در آن سفر به یاد ماندنی ، بعد از حدود نیم ساعت کمتر یا بیشتر که برای من همچون برق و باد گذشت ، لحظه ی جدا شدن از فانتزی فرا رسید . در محیط کمابیش یکسان یک فرهنگ یکپارچه که در حال تجزیه بود ، لحظه ای در کنار او بودن به منزله ی حضوریک دوران بود. او از زمره ی آن پلهایی بود که گذشته را به زمان سخت متغیر حال پیوند می زد . سر دو راهی نزدیک روستای ” سرچشمه ” پیاده شد و دست در جیب برد که کرایه را به راننده بدهد . اما راننده امتناع کرد :
ــ مشی مومه چی میکی ؟ بالا بختت ، کرایه دِ تو بسونم ؟ ( چکار می کنی مش مومه ؟ مگر می شود من از تو کرایه بگیرم ؟ )
و کسی که پشت سر راننده نشسته بود گفت :
ـ کرا مشی مومه وا مه ( کرایه ی مش مومه با من ) !
ــ نفر بغل دستی اش هم گفت : نه ! مِ کراشن حَساو میکم ( نه من کرایه اش را حساب می کنم . )
و راننده هم گفت : ولخرجی نکیتون مومه خوش صاو ماشینه. ( ولخرجی نکنید مومه خودش صاحب ماشین است .)
مومه هم گفت : « جنگ نکیت ، یکیتون کِرانِ حَساو میکه ، ولی هَر سِک مِنن مدیون خوتون کِردیت » ( دعوا نکنید . در هر حال یک نفر کرایه را حساب می کند اما من مدیون سه نفر شدم . ) و در حال خداحافظی نکته سنجی خود را به اوج رساند و به راننده ( که مدعی بود از مومه کرایه نخواهد گرفت ) گفت : « ولی خومونیم تو کراین دِ یکی دِ اینو میسونی … بمونیت و امون خدا » ( ولی خودمانیم تو عاقبت کرایه ات را از یکی از این دو نفر می گیری ـ بمانید به امان خدا ) مومه رفت و راننده که حالا از زیر سلطه ی معنوی او خارج شده بود ، با یک تیر دوهدف را زد و به یکی از افراد پشت سرش گفت : « هونه دِ رمِس َ فهمس که میهام کرایشن دِ تو بسونم » ( خانه خراب فهمید که کرایه اش را از تو می گیرم .) حالا که به پیچیدگی های این رخداد فکر می کنم ، مبهوت می شوم که انسانی چون مومه بودن تا چه اندازه نیازمند شناختن عمیق آدمها و انتظارات ، تمایلات ، نیازها و فرصت طلبی های گفته و ناگفته ی آنهاست .
در حالی که ماشین دور می شد یک نفر گوشه ی چادر عقب جیپ را کنار زد . مومه کتش را بیرون آورد و روی دست انداخت و به سمت روستا ی سرچشمه روان شد. هرگز تصویر او را وقتی که با طمأنینه از ما دور می شد تا در سرازیری مشرف به روستا از نظر گم شود ، فراموش نمی کنم . گویی کاهنی سرخپوست بود که اجزای هستی را لمس می کند و پیرانه سر، با ولع ِ یک کودک ، می رود تا در محیط و جغرافیایی که در آن بالیده است محو و منتشر شود .
تصویری که در طول این سفر کوتاه از نیمرخ او در یاد من باقی ماند . تصویر مردی بود که با وجود زبان طناز و گفتار نمکین خود ، در سکوتش اندوهگین و در اندوهش تنها و آسیب پذیر بود . حالا یک بار دیگر در زمانه ای که او دیگر در میان ما نیست کاراکتر او را ( و نه خود واقعیش را ) پیش خودم مجسم می کنم : فردی حاضر جواب ، طناز ، زیرک و زمان شناس، که در جدیت سهمگین و خشن یک محیط بومی روح سیال و بازیگوش فانتزی می دمید . بدیلی از روح کودکانه که خشونت قاطع و جزمیّت چون و چرا ناپذیر جهان ِ واقعی با حضور او تلطیف می شد، و لبه های خشن و مضرس یک فرهنگ بی مدارا با سوهان اخلاق و سرشت لغزنده و بازیگوش او نرم ، صاف و روان می شد . شوخی های او اگر شوخی تلقی نمی شد ، ممکن بود از آن دست توهین هایی به حساب بیاید که بر سر آن خون ها ریخته شود. ولی مومه به فرهنگ ما عنصری بخشیده بود که حالا می توانست شوخی با تابوهای خود را هم تحمل کند .
من مومه را بعدها چند بار دیگرهم دیدم . و حتی یک بار ( که دیگر جوان بودم ) با برادر بزرگترم ( محمد حسین آزادبخت ـ که از طریق صدا و سیمای کرمانشاه ، با دوستانش در کار تدارک ساختن فیلمی ازهنر نمایی های مومه بودند،) در شهر هرسین یک شبانه روز همسفر این مرد رؤیایی بودم . راستش از دیدن اینکه خیابان و کوچه های اطراف محل اقامت ما از فرط ازدحام مردم جای سوزن انداختن نبود ، مبهوت شدم . ظاهراً خبر به گوش مردم هرسین رسیده بود و صدها نفر مرد و زن هرسینی که تشنه ی دیدار مومه بودند از ساعتها قبل ، در محل اقامت ما انتظار کشیده بودند .
برایم شگفت آور بود که آوازه ی مومه تا این منطقه هم رسیده است . اما شگفت آورتر از هر چیز سکوت او بود ، مردی ظریف چون او چگونه می توانست این سکوت کشنده را تاب بیاورد ؟ دیگر مطمئن شدم که دوران مومه گذشته است . و این عبوری بود که او به خاطر هوشمندی ذاتی خود بیش از هر کس دیگری آن را لمس کرده بود. چگونه یک دوران به پایان می رسد ولی در سیما و رفتار و سخنان یک مرد باقی می ماند ؟ مومه بیشتر اوقات آن شبانه روز ساکت بود . گاه به نقطه ای مبهم خیره می شد و لحظاتی طولانی در حس و حال خودش غرق می شد . در این لحظات مگر کسی می توانست به اصطلاح با انبردست هم از دهان او حرفی بیرون بکشد . همچنان ساکت و مغموم و سر به زیر و پهناور به پشتی تکیه داده بود و با انگشت با گلهای قالی ور می رفت . میزبانان با مهربانی در پیشگاه او زانوی ادب زده بودند و مومه غرق در رؤیای خود بود . قبلاً فکر میکردم که او مرد حرافی است که از خدا می خواهد دو شنونده پیدا کند تا جهانی را به مضحکه بکشاند . اما بر خلاف پندار من او همچنان خاموش بود . مرد رؤیایی خاطرات این مردم که خندیدن را به آنها آموخته بود حالا چون کوهی از نمک در درون خودش فرو ریخته بود و لب به سخن باز نمی کرد .
از حیاط خانه صدای هیاهای مردمی می آمد که خواستار سخن گفتن مومه بودند . خواستار شنیدن حرفی از دهان او بودند . چایی اش را خورد و گفت : « ایسه کسی ناونسوه فکر میکه علیرضا خون اومایه سی هرسین ! » ( اگرکسی از موضوع آمدن من بی خبر باشد فکر می کند علیرضا خان [ غضنفری ] به هرسین آمده است . ) و رو به میزبان کرد و گفت : « تون خدا ای پنجره نِ وا کو بینم حرف حَساو ینو چینه ! » ( تو را به خدا این پنجره را باز کن ، ببینیم که حرف و حساب این مردم چیست ؟ ) میزبان هم پنجره را گشود و میهمان ارجمند کنار پنجره رفت و ضمن خوش و بشی با طرفدارانش گفت : « بینم کاری میکیتون کمیته بیایه هممونِ بیره ؟ » ( این کارهای شما باعث نشود کمیته [ نام عامیانه نیروی انتظامی] بیاید و همه ی ما را دستگیر کند ؟ ) آنگاه ماجرایی را قریب به این مضمون با زبان لکی برای حضار تعریف کرد و اشک شوق و شادی در چشمهای آنان نشاند . صدای قاه قاه جمعیت تا سر خیابان می رفت . مومه عجالتاً سهم شادی آنان را داده بود و قول داد که آنها به زودی در خانه های خود برنامه ی او را از تلویزیون خواهند دید .
بعد از متفرق شدن مردمی که در حیاط خانه تجمع کرده بودند ، مومه دوباره بازگشت و به پشتی لم داد. حالا میزبانان هم بی تابی می کردند و تقاضا داشتند که مومه حرف بزند . البته این تقاضا را به صراحت عنوان نمی کردند . اما درحال پذیرایی گاه حرفی به میان می آوردند و بعد منتظر واکنش مومه می ماندند . به هر حال در پذیرایی از او سنگ تمام گذاشتند … با رفع خستگی و بعد از آن که گلویی تر کرد و کمی گرم شد ، به تقاضای میزبانان پاسخ داد و ترانه کردی مورد علاقه ی آنان ( هر وایه هر وایه ) را با همان تحریر آزاد و منحصر به فرد به سبک خودش خواند . کسانی که این ترانه را به خوانش مومه شنیده اند ، می دانند که این اجرا چقدر خلاقانه و به یاد ماندنی و حتی شاید بتوان گفت برتر از نسخه ی اصلی است . از این نگاه شاید بتوان او را از نظر قدرت آهنگسازی و دخل و تصرف آزاد و دلپذیری که در آهنگهای معروف لری ، لکی و کردی می کرد، در حد و اندازه ی یک آوازخوان بی نظیر نیز به شمار آورد که مارک و داغ ِ اجرای خود را در بر هر آهنگ شناخته شده ای که می زد ریتم و نواخت دلپذیری به آن می داد .
هنوز شام نخورده بودیم که گروهی از علاقمندانش آمدند و گفتند که ما برای مومه گوسفند کشته ایم و بر حسب قول و قرار قبلی مومه از امشب از آن ِ ماست . مومه هم خودش ترجیح می داد برود . با گروه صدا و سیما راحت نبود و به شوخی گفت : « برا مه مِ قیلی رقیف قدیمی دل خوتون دارم ، چش و رَمن . شمانیج سی خوتون بنیسشیت چی کُچِک هی سیل یک بکیت … مه چوی کوگ سر چشمه باید و تی جفت خوم بوم . مِ و شما چی ؟! کتاوی بین و دستون باوه آیمن در میاریت…. بمونیت و امون خدا … » ( من چند رفیق قدیمی دارم که منتظرم هستند. شما هم بنشینید و مثل سنگ همدیگر را نگاه کنید. من باید مانند کبک لب چشمه با همنشین خودم باشم . مرا با شما چه نسبتی است ؟! کتابی دستتان بیفتد [ چنان سرگرم خودتان می شوید که ] پدر آدم را در می آورید . من رفتم و شما به امان خدا بمانید. )
مومه رفت و ما تمام شب انتظار کشیدیم و عاقبت هم خبر آمد که میزبانان جدید او تا فردا به هیچ قیمتی حاضر به دل کندن از این مهمان خواستنی و پس دادن او به گروه نیستند . آن چیزی که درطول این سفر از تمامی حواشی دیگر برای من عجیب تر بود ، سکوت رازناکی بود که حالا دیگر بخشی از جنم و شخصیت او شده بود . او بیشتر وقت ها ساکت بود و همچون سنگی که عذاب بکشد ، با خاموشی خود خو گرفته بود . حالا در می یابم که نخستین حدس هایم در مورد او چقدر درست بوده است ! او روح درد کشیده ی فئودالیسمی بود که تمام شکوه و هیمنه اش زیر چرخهای ماشین دیوانسالاری متمرکز و مبهم دوران مدرن خرد شده بود . و شکل گیری مناسبات جدید اجتماعی او را از نظر مواد و مصالح ِ طنز کاملاً خلع سلاح کرده بود . و مگر چگونه می توانست به حرف بیاید ؟ با چه کسی شوخی کند ؟ و چگونه ؟ دوران جدید برای او به منزله ی عصری بود که دیگر شوخی بردار نبود .همه ی ما داستان آن نوازنده ی سُرنا را شنیده ایم که بعد از انقلاب با تغییرات عظیم فرهنگی و مذهبی جامعه ی ما احساس می کند که باید برای همیشه سازش را غلاف کند ، اما ساز برای او به منزله ی زندگی است … عاقبت روزی از فرط نیاز روحی راهی کوهستان می شود که لااقل یک دل سیر برای خودش بنوازد و بعد از اطمینان از این که کسی او را نمی بیند، سرِ سرنا را درون کلور ( کنده ی مجوف و توخالی درختان کهنسال ) بلوطی فرو می کند و از اعماق وجودش در ساز می دمد . مومه نیز حالت همان نوازنده ی محلی را داشت ، و هنر او هم مثل آن نوازنده ی سرنا نیازمند مخاطب بود . در اواخر عمر محافل خصوصی دوستانه برای مومه نقش همان کلور درخت بلوط را داشت ، آنجا بود که مومه می توانست روح متناقض دوران مدرن و زبان ِ زخم خورده و سرشت دردمند خود را التیام ببخشد .
آن روزها از این که می دیدم این همه در حرف زدن و خندان مردم خسیس است ، تعجب و خودخوری می کردم ، اما بعدها دریافتم که یک مرد بزرگ و ماندگار دررؤیای دوستدارانش ، چقدر باید سنجیده رفتار کند .
من ناچار شدم برای نوشتن این یادداشت یک بار دیگر داستان ” لبخند در پای نردبان ” را بخوانم . هنری میلر این بار سرگذشت سیرک بازی به نام ” اوگوست ” را زیر تیغ جراحی قلم موشکاف خود می گذارد . اگوست هم همچون مومه هنر پیشه ای کهنه کار است که هنر اصلی اش آموختن خنده به مردمان است ، گرچه جامعه ی او ، دانش و بینش فرهنگی او ، موضوعات و محتوای شوخی های او ، پیچیدگی ذهنیت و زبان او و دوران و زمانه ی او از اساس با مومه متفاوت است. اما میان دغدغه ها و عناصر تماتیک و چشم انداز ها و پیچیدگی های طنز و کمدی اجتماعی در جوامع مذهبی و در نهایت میان ماهیت و سرنوشت رفتار و کردار اگوست و مومه گونه هایی از تشابه ، تقارن و تناظر وجود دارد . این رابطه ی پیچیده ی بینامتنی آنقدر جذاب است که می تواند موضوع بحث مستقلی باشد . اما قصد نگارنده از طرح آن در این مقال ، تنها نشان دادن بخشی از تناقضات و پیچیدگی های سرنوشتی است که یک طنز پرداز اصیل اجتماعی چون مومه در دهه های پایانی عمرش می بایستی با آن دست به گریبان بوده باشد . اوگوست شهرت جهانی دارد . و مهمترین اجراهای او بر پایه ی نمایش ” آیین تشرف ” و ” داستان معراج ” به صورت کمدی است . او هر شب در صحنه ، پای نردبانی که زیر تصویر ماه قرار دارد ، با جست و خیز کردن و و نشان دادن دستپاچگی خود برای بالا رفتن از این نردبان و رسیدن به ماه تماشاگران را می خنداند . اما برای او برگزار کردن داستان تصلیب سرخ مسیح و معراج انسان به ملکوت آسمانها ، تنها جست و خیز کردن و ادا و اطوار در آوردن نیست . او هر آینه که بخواهد چنین نمایشی را اجرا کند باید با خود صادق باشد . اگر وجد و اشتیاق او درونی نباشد اگر تنها هجو و شکلک و ادا باشد ،تأثیری ارزشمند بر روی مردم نمی گذارد . از همین رو کمدی معراج برای اگوست یک سیکل واقعی از نیاز ، وجد ، جذبه و پالایش روحی است. کسی که مردم را با حرکات و ادا و اطوارهای خود از ته دل می خنداند، اگر در کار خود صادق باشد باید با این تناقض کنار بیاید که توأمان دو انسان متفاوت باشد . و مومه نیز چنین بود . به راستی کسی که سکوت ها ی توأم با خود خوری مومه را دیده باشد ، می داند که خاطری که خود ناشاد است ، چقدر باید شریف باشد که به مردمان پیرامونش شادی ببخشد . از این نگاه مومه برای فرهنگ ما به منزله ی نقاد چیره دستی بود که روح نفاق آلود ، سرشت دودوزه باز، بلاهت و سادگی پایان ناپذیر ، جهل متراکم و طینت کاسبکارانه ی اقشار و لایه های مختلف اجتماعی جامعه ی ما را با مهارتی شگفت انگیز در برابر ما برهنه می کرد . اگر به او می خندیدیم در واقع به بلاهت و سادگی خود می خندیدیم و اگر با وجد و اشتیاق تشنه ی سخن گفتن او بودیم ، در واقع تشنه ی آینه گردانی منطق و زبان ساده ، ملیح و جذاب او بودیم . ما همیشه مشتاق بودیم مومه آینه ای در برابر ما بگذارد و حقیقت ما را به خویشتن خویشمان نشان دهد . و او چنین می کرد . و علت سکوت دهه های پایانی عمرش نیز همین بود . حالا دیگر جامعه ی ما علاقمند نبود تصویر خود را در آینه ی زبان او ببیند. زیرا پای ارزشهایی به میان آمده بود که شوخی کردن با آنها ممکن نبود . اما مومه زیرک تر از اوگوست بود ، زیرا قبل از آن که مردم خونین و مالین از صحنه به بیرون پرتابش کنند ، یا بی آن که در خوش خیالیِ در آغوش گرفتن فرشته ای آسمانی به سمت یک پلیس خیز بردارد و با باتوم او از پای در بیاید ، خود حقیقت و فرجام شوخی کردن با امور قدسی را با تمام وجودش دریافته بود . علت سکوت او همین بود . مومه هنوز به پایان نرسیده بود ، بلکه زمانه ی او ، مفاهیم و موضوعات طنز او و مناسبات و روابط اجتماعی مورد نظر او به پایان رسیده بود . برای کسی چون او حالا دیگر زمانه ی فرو ریختن در اندرون خود بود .
احساس می شود که مومه هم همچون اگوست در حسرت یک پایان باشکوه می سوخت ، اما اوگوست خود به پایان رسیده بود . زیرا بنیان مصالح طنز خود را بر روی آن آخرین رج ( امور قدسی ) گذاشته بود. اما به گمانم تنها فرق مهم مومه با اگوست قهرمان داستان میلر در این است که مومه خودش هنوز به پایان نرسیده بود . بلکه دورانش سر آمده بود . و لاجرم پایان باشکوه او در یاد و خاطره ی مردمی رقم می خورد که با شوخی های او زیستند و در کنار او خندیدند و گریستند مردمی که هنوز دوستش می دارند . و با احترام از او یاد می کنند . این پژواک هنری است که با خود صادق است . این بازدم ِ دمی است که از ته دل بر آمده است و مانند اکسیژن برای درونی کردن ” مدارا ” ، تساهل و ” درک حضور دیگری ” در فرهنگ ما لازم و حیاتی است .

*

مخاطبین محترم “پاتوق هنری” میرملاس نیوز  جهت درج خبر، نقد و پیشنهادات خود می توانید با آدرس اینترینی  patoghehonari61@yahoo.com  در ارتباط باشید.