شرح خطبه امام سجاد(ع) در شهرشام
سیداحمد میرعمادی / میرملاس نیوز :
نماینده ولی فقیه استان لرستان / امام جمعه خرم آباد؛
قسمت دوم
فضائل امام علی(ع)
قسمت دوم خطبه امام سجاد(ع) معرفی امام علی(ع) و بیان فضائل آن حضرت است ، امام سجاد(ع) در حالی این خطبه را ایراد کرد که مردم شام با دشمنی علی(ع) بزرگ شدند و در منابر و مجالس خود بر علی(ع) لعن می کردند، اکنون امام سجاد(ع) در جمع چنین مردمی به فضائل علی(ع) پرداخت.
اَناَ بْنُ عَلیُّ اْلمُرتَضی ، من فرزند علی مرتضی هستم.
امام سجاد(ع) بر خلاف بخش دوم خطبه که ابتدا فضائل پیامبر(ص) را برشمرد بعد نام مبارک پیامبر(ص) را برد اما در اینجا ابتدا نام علی مرتضی(ع) برد بعد فضائل را بیان کرد شاید علت آن باشد که حضرت ابتدا نام علی(ع) را برد تا این نام در ذهن ها جای بگیرد آنگاه که فضائل را ذکر می کند ذهن به سراغ اشخاص دیگر نرود و منتقل به علی(ع) گردد.
۱- سابقه جهاد امام علی(ع)
اَناَ بْنُ مَنْ ضَرَبَ خَراطیَم اْلخَلْق حَتی قالُوا لاالَه اِلاَّ الله. من فرزند کسی هستم که سران مشرکین را کشت تا این که مردم آزاد شدند و کلمه توحید را بر زبان جاری کردند.
این جمله امام سجاد(ع) چند مطلب را فهماند یکی این که شما ها از نسل سران مشرک هستید که به دلیل این که علی(ع) آنها را کشت شما کینه آن حضرت را به دل دارید ، نکته دیگر این که سران قریش مانع توحید بودند ، شمشیر زدن علی(ع) بخاطر برداشتن موانع توحید بود ، نکته سوم شجاعت و فداکاری علی(ع) که با یک ضربت بزرگان مشرکین و سران یهود همچون ابوجهل ، عمروبن عبدوود ، مرحب خیبری… به هلاکت رساند و اعتلای کلمه توحید بواسطه فداکاری علی(ع) بوده است.
خراطیم جمع خرطوم است به معنای بینی بزرگ ، به همین جهت به بینی فیل خرطوم می گویند ، در زبان عربی به بزرگان یک قوم خراطیم می گویند.
اَناَ بْنُ مَنْ ضَرَبَ بَیْنَ یَدَیِ رَسُولِ الله بِسَیْفَیْنِ وطَعَنَ بِرُمْحَیْن من فرزند کسی هستم که در پیشاپیش رسول خدا(ص) با دو شمشیر می جنگید و با دو نیزه نبرد نمی کرد.
این جمله حضرت اشاره به جنگ های امیرالمؤمنین علی(ع) است ، علی(ع) به دو منظور شمشیر کشید یکی برای تنزیل قرآن دیگری برای تآویل قرآن یکی در زمان پیامبر(ص) دیگری در زمان بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) ، مقصود از دو شمشیر و دو نیزه ممکن است اشاره به همین موضوع باشد چه این که رسول خدا(ص) راجع به علی(ع) فرمود : اِنّ مِنْکُمْ مَنْ یُقاتِلً عَلَی التَاویل کَما قاتَلَ مَعی عَلَی التَّنزیل. در میان شما کسی است که بعد از من بخاطر انحراف و تآویلی که از قرآن می برند می جنگد همچنانکه همراه من بر تنزیل قرآن جنگید ، اکنون کسانی که بعد از رسول خدا آمدند سخن از قرآن می گفتند ولی صلاحیت آن را نداشتند لذا علی(ع) با آنها جنگید.
هاجَر اْلهِجْرَیَتْن وَ بایِعَ اْلبَیْعَتَیْن. من فرزند کسی هستم که دو بار هجرت کرد و دو بار بیعت کرد .
در این که مقصود از دو هجرت چیست ؟ برخی گفته اند : هجرت اول ، هجرت علی(ع) از مکه به حبشه همراه با برادرش جعفر و هجرت دوم هجرت علی(ع) از مکه به مدینه همراه با رسول خدا(ص) برخی گفته اند مقصود ، هجرت از مدینه به کوفه بعد از رحلت پیامبر(ص) ، یا این که ممکن است هجرت به یمن باشد.
افتخار علی(ع) آن است که در لیله المبیت در بستر رسول خدا(ص) خوابید تا این که جان پیامبر(ص) حفظ شد و آن حضرت از مکه به مدینه هجرت کرد ، آنگاه علی(ع) در حالی که سه فاطمه را همراه داشت (فاطمه بنت اسد مادر خود ، فاطمه زهرا(س) دختر رسول خدا(ص) و فاطمه بنت زبیر) به مدینه هجرت کرد .
مقصود از دو بیعت علی(ع) با پیامبر(ص) یکی بیعت رضوان و دیگری بیعت بدر است ، برخی گفته اند: یکی بیعت قبل از هجرت در اوائل بعثت است. اول کسی که با رسول خدا(ص) بیعت کرد علی(ع) بود ، دیگری بیعت بعد از هجرت است که همان بیعت رضوان می باشد ، بیعت رضوان یا بیعت شجره در سال ششم هجری در ماجرای صلح حدیبیه اتفاق افتاد ، این بیعت آن قدر مهم بود که به عنوان “بیعت با خدا” یاد شده و خداوند به بیعت کنندگان وعده پاداش عظیم و پیروزی داد.
عده ای گفته اند : مقصود از دو بیعت ، بیعت بدر و بیعت بر اسلام است.
از جمله بیعت های علی(ع) با پیامبر(ص) بیعت بدر است ، پیامبر اکرم(ص) در هنگام حرکت به سوی جنگ بدر از مسلمانان بیعت گرفت و در رأس بیعت کنندگان علی(ع) بود.
بیعت اوائل بعثت ، بیعت بر اسلام بود زمانی که آیه “وَ اَنْذِرْ عَشیَرتَکَ اْلَاقْرَبین” نازل شد ، اولین بار پیامبر اکرم(ص) در جریان انذر عشیره سخن از بیعت به میان آورد.
“وَ قاتَلَ بِبَدْرٍ وَ حُنَیْن” .من فرزند کسی هستم که در جنگ بدر و حنین با دشمن جنگید.
امام سجاد(ع) از میان جنگ های علی(ع) در زمان پیامبر(ص) تنها دو نمونه را ذکر می کند یکی جنگ بدر که نیمی از کشته های بدر به خصوص سران مشرک به دست علی(ع) بود و در جنگ حنین علاوه بر نبرد و
فداکاری علی(ع) ، تعدادی از اصحاب از جمله علی(ع) نگهبان جان رسول خدا(ص) بودند و همیشه همراه حضرت حرکت می کردند و با فرماندهی رسول خدا(ص) جنگ پیروز شد و مسلمانان غنائم زیاد گرفتند ، از این رو امام سجاد(ع) به این دو مورد از فضائل علی(ع) اشاره فرمودند.
۲- سابقه ایمان علی(ع)
وَ لَمْ یَکْفُرْ بِااللهِ طَرْفَهَ عَیْنٍ .من فرزند کسی هستم که به اندازه یک چشم به هم زدن کافرنشد.
این جمله اشاره به سابقه ایمان علی(ع) است ، هیچ کس تردیدی ندارد که علی(ع) یک لحظه هم در مقابل بت سجده نکرد و از طرفی در سن نوجوانی اول کسی که به رسول خدا(ص) ایمان آورد علی(ع) بود. خود آن حضرت فرمود : “انا اول من آمن با لله”. پیامبر(ص) نیز فرمود : “لووزن ایمان علی(ع) بایمان امتی لرحج ایمان علی(ع)”.اگر ایمان علی(ع) با ایمان امت من وزن گردد ایمان علی(ع) ترجیح دارد.
۳- القاب علی(ع)
در ادامه امام سجاد(ع) ، به برخی القاب امیرالمؤمنین علی(ع) اشاره می کند و می فرماید :
اَنَا بْنُ صالِح اْلمُؤْمِنین .من فرزند صالح مؤمنین هستم
“صالح المؤمنین” به صورت مضاف و مضافالیه یعنی فردی صالح و شایسته از میان مؤمنان که مصداق آن یک نفر است. صالح المؤمنین یکی از القاب علی(ع) است که ریشه قرآنی دارد.
خداوند در سوره تحریم آیه ۴ در مورد بعضی از همسران پیامبر(ص) که تخلفی کرده بودند مخاطب ساخته و می فرماید :وَاِنْ تَظاهَرِا عَلَیْه فَاِنّ الله هَوُ مَوْلاهُ وَجِبْریلُ وَ صالِحُ اْلمُؤْمِنینَ وَ اْلملائِکَهُ بَعْدَ ذالِکَ ظَهیرٌ.
اگر بخواهید برضد پیامبر(ص) دست به دست هم بدهید ، کاری از پیش نخواهید برد زیرا خداوند . جبرئیل و صالح مؤمنان مولا و یاور او هستند و فرشتگان نیز بعد از آنها پشتیبان پیامبرند.
در این آیه خداوند دو نفر از همسران پیامبر(ص) (حفصه و عایشه) را تهدید کرده که اگر بخواهید بر علیه پیامبر اقدام کنید ، خداوند و جبرئیل امین و صالح المؤمنین علی(ع) است.
در روایات شیعه و سنی آمده که تنها مصداق “صالح المؤمنین” علی بن ابی طالب(ع) است ، حاکم حسکانی حنفی در ذیل این آیه بیش از ۱۵ روایت نقل می کند که منظور از صالح المؤمنین علی بن ابی طالب است.
از عمار یاسر نقل شده که پیامبر(ص) به علی(ع) مژده داد یا علی خداوند در قرآن آیه ای برای تو نازل کرده و تو را در ردیف جبرئیل قرار داده است ، سپس آیه مذکور را تلاوت کرد.
ابن عباس نقل می کند که پیامبر(ص) به علی(ع) می فرمود : هو صالح المؤمنین.
دقت شود که تعبیر آیه ” صالح المؤمنین ” صالح از میان همه مؤمنین است که یک مصداق بیشتر ندارد ، نه مؤمنین صالح لذا این لقب از القاب ویژه امیرالمؤمنین علی(ع) است.
قابل توجه آن است که این آیه را مردم شام بارها خوانده بودند اما نمی دانستند صالح المؤمنین کیست؟ امام سجاد(ع) به مردم فهماند این صالح المؤمنین وجود مقدس علی(ع) است.
وَ وارِثِ اْلنَِبیینَ. من فرزند کسی هستم که وارث تمام پیامبران است
علامه امینی در کتاب “الغدیر” ۲۴۸ لقب و صفت برای علی(ع) از زبان رسول خدا(ص) نقل نموده که یکی از آنها “وارث النبیین” است.
پیامبر اکرم(ص) در یوم الدار روزی که سران قریش را برای دعوت به اسلام به منزل فراخواند و فرموند : کدام یک به من ایمان می آورید تا برادرم و جانشینم باشید ، هیچ کس بلند نشد جز علی(ع) بعد از سه مرتبه پیامبر(ص) فرمود : یا عَلی اَنْتَ اَخیُ وَ وَزیری وَ وارِثی وَ خَلیفَتی مِنْ بَعْدی.
و در حدیث عقد اخوت نیز به علی(ع) فرمود : قسم به خدائی که مرا مبعوث کرد تو را تأخیر نینداختم مگر برای خودم سپس فرمود : اَنْتَ مِنّی بمَنّزِله هاروُنَ مِنْ مُوسی غَیْرُ اَنّه لانبی بَعْدی وَ اَنْتَ اَخی وَ وارثی.
علی(ع) سؤال کرد من چگونه وارث شما هستم؟ پیامبر(ص) فرمود : آنچه من از پیامبران پیشین ارث بردم تو از من ارث می بری آنگاه فرمود : “کتاب ربّهم و سنه نبیهم” از جهت کتاب و سنت ارث می بری.
در بعضی از احادیث آمده علی(ع) “وارث علم النبیین” است اما امام سجاد(ع) تعبییر به “وارث النبیین” نموده و فرمود : علی(ع) نه تنها وارث علم پیامبران است بلکه علی(ع) هم وارث علم پیامبران است و هم وارث کتاب های آسمانی پیامبران و هم وارث برخی از متعلقات پیامبران همچون سنت آنان و معجزات آنان از سوی دیگر علی(ع) نه تنها وارث پیغمبر است بلکه وارث تمام پیامبران الهی است.
صاحب کتاب المراجعات می گوید : پیامبر(ص) بارها فرمود : یا علی تو نه تنها وارث من هستی بلکه وارث همه پیامبران هستی.
وَ قامِع اِْلمُلْحدینَ . من فرزند کسی هستم که نابود کننده همه ملحدان و کافران است.
وَ یَعْسوُبِ المُسلِمین. من فرزند کسی هستم که سردار مسلمانان است
وَ نُورِ اْلمُجّاهِدین. من فرزند کسی هستم که روشنائی جهادگران و پیکار کنندگان در راه خدا است.
در این فراز سه لقب دیگر امیرالمؤمنین علی(ع) بیان شد و اشاره به این که بسیاری از سران ملحد و کافر بدست علی(ع) به هلاکت رسیدند افرادی مانند : عتبه ، شیبه ، اُمیه بن خلف ، ابوجهل ، ولید بن عتبه ، حنظله بن ابی سفیان ، عمرو بن عبدود ، مرحب خبیری.
“یعسوب” به معنای رئیس و پیشوای بزرگ و به معنای امیر و فرمانده نیز آمده است و به ملکه زنبوران عسل نیز یعسوب گفته می شود.
در حدیث پیامبر اکرم(ص) یکبار از علی(ع) به عنوان “یعسوب الدین” نام برده شده و در مورد دیگر “یعسوب المؤمنین” ، پیامبر(ص) فرمود : یا عَلی اِنَکَ سَیَدُ اْلمُسْلِمین و یَعْسُوبُ اْلمُؤْمِنین وَ اِمامُ اْلمُتَقین وَ قائِدُ الغْرِ المُحَجِلین لیکن امام سجاد(ع) در اینجا از علی(ع) به عنوان “یعسوب المسلمین یاد کرده. یعنی علی(ع) به عنوان امیر ، فرمانده و پیشوای مسلمانان است و این منقبت از مناقب منحصر به فرد و از دلائل خلافت اوست ، و این جمله تعریض بر یزید می باشد که شایسته خلافت نیست ، و خلافت شایسته علی(ع) و اولاد اوست چه این که از القاب ویژه علی(ع) “یعسوب المسلمین” است.