محمد جعفر محمدزاده / میرملاس نیوز :
امروز در حالی که داشتم بخشی از مداخل(آ) « دانشنامه مطبوعات ایران » را ویرایش می کردم به مدخل « آزاد » رسیدم …
بعد از اتمام کار روزانه در دانشنامه و ویراستاری مداخل های « آزاد ، آزادگان ، آزاد ملت ، آزادی، آزادی چه چیز است؟ ، آزادیستان ، آزادی شرق » که نتیجه زحمات همکاران فاضلم در دانشنامه آقایان رحیم رئیس نیا ، حسن میر عابدینی ، مسعود راستی پور ، علی رضا حیدری و محمدرضااخضریان بود ؛ قدری هم درباره ی واژه ی پر معنای آزادی که یکی ازسه شعار محوری انقلاب اسلامی است اندیشیدم.
وقتی به اعماق تاریخ فکر می کنیم ، در می یابیم که از ابتدای خلقت، بشر بارها و مستمر جان و مال خود را فدای «آزادی» خود و اطرافیان و وطن خویش کرده است .
با مروری بر گذشته خواهیم یافت که چه سان «آزادی» ؛ به عنوان “شعار” و “هدف” ، زیبا و زیبنده است بر قامت مبارزان تاریخ بشریت.از پیامبرانی که برای آزادی بشر از قیود بت پرستی ، خود پرستی و خرافه و اوهام ،ظلم و استبداد قیام نمود ه اند تا آزادگانی و آزاد اندیشانی که در راه آزادی و مبارزه با مستبدین زمان خود جنگیده و جاودانه شده اند …
خداوند بشر را بر مبنای «اراده» و «انتخاب» ؛ آزاد آفرید … و اگر کسی قصد کند این دونعمت خدادادی که منتهی به «آزادی» ست را از بشر بستاند بی گمان شمشیر مقابله با خداوند از نیام کشیده است…
« انّ الله لا یُغیِّرُ ما بقوم حتّی یغیّرو ما بانفسهم»
خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنها خود تغییر دهند.»
و این آیه شاید گواهی باشد بر « آزادی فطری بشر» و قدرت بلامنازع « انتخاب» و «اراده» درنهاد او …
… اما راستی چرا بشر همواره فریاد آزادی سر داده ، مبارزه کرده و هرگاه هم بدان رسیده به ماحصل مبارزه ی خود قانع نشده و باز هم دم از آزادی زده و در تکاپوی مبارزه ی دیگری برای آزادی بوده است؟!
شهید مطهری به این پرسش پاسخ می گوید و علت اصلی را « غفلت بشر از آزادی های معنوی» و تمرکز بر آزادیهای اجتماعی می داند .
…و طبیعی است که آزادی های اجتماعی _ چون نسبی هستند _ نمی توانند گمشده فطری انسان یعنی آزادی واقعی را بیابند .
بگذریم!
هدف از نگارش سطور بالا مقدمه ای بود ؛ هم برای تبریک به مناسبت روزهای خاطره انگیز پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و هم معرفی مختصر تعدادی نشریه در تاریخ مطبوعات ایران ، نشریاتی که نام زیبای «آزادی» بر تارک آنها می درخشد …
بدیهی ست تفصیل این مقالات را به شیوه ای روشمند در « دانشنامه بزرگ مطبوعات ایران » که بزودی منتشر خواهد شد باید جستجو کرد .
– آزادی (۱) : روزنامه ای که حدود شش ماه پس از اعلان فرمان مشروطیت در سال ۱۳۲۴ ق با مدیریت میرزا رضاخان تربیت در تبریز منتشر می شد .
دوره ی کوتاه انتشار آزاد دوره ی کشمکش های روز افزون مجلس شورای ملی نوبنیاد و گردن کشی محمدعلی شاه است که مجلس را عملا به رسمیت نمی شناسد.
بیشتر شماره های آزاد در بر دارنده ی مقاله هایی بلند و گاه ادامه دار هستند.
خط مشی آزاد در اولین شماره چنین اعلام شده : در این جریده از هر گونه مقالات سیاسی و اقتصادی و علمی و صنعتی و تاریخی بحث می شود و هر قسم مقالات سودمند و عام المنفعه مقبول و در انتشارش آزاد است . آزاد هفته ای یک بار با چاپ سنگی و با خط نستعلیق زیبا و خوانا در چهار صفحه چاپ می شده است.
از آزاد شش شماره بیشتر منتشر نشد و به دلایل نامعلومی توقیف شد.
– آزاد (۲) : روزنامه ی هفتگی در زمستان ۱۳۰۰ ش به مدیریت حاج میرزا ابوالقاسم آزاد مراغه ای در تبریز منتشر شد.
آزاد مراغه ای از مجتهدین آذربایجان بود که بیش از ده سال در کشور های اروپایی و مصر و حجاز و هندوستان به سیاحت پرداخت وبه ادعای خودش کم و بیش با هشت زبان و نیز خطوط باستانی ایران آشنایی داشت .
کلمه ی طلیعه در بالای سرلوحه ی “آزاد” در وسط آن نشسته است و آنرا دو قوس در میان گرفته است قوس سمت راست را حدیث، «تفکر ساعه خیر من عباده سبعین سنه»، و قوس سمت چپ را با «اندیشه ی یک تسو بهتر از پرسش هفتاد سال» (تسو یعنی ساعت) .
به گواهی محمد علی تربیت که در آن زمان رئیس معارف آذربایجان بوده از نشریه ی آزاد مراغه ای تنها شش شماره منتشر شده است .
– آزاد (۳) : نشریه ی سیاسی و اجتماعی، فارسی زبان به مدیریت عبدالقدیر سبزواری که بین سال های ۱۳۰۲ تا ۱۳۳۲ ش درمشهد و تهران منتشر می شد.
عبدالقدیر سبزواری از اعقاب ملا هادی سبزواری و از رجال سیاسی و آزادی خواه دوران مشروطه و پس از مشروطه بود او نماینده مردم سبزوار در مجلس شورای ملی بود و فعالیت سیاسی هم می کرد.
آزاد عبدالقدیر در برخی مقاطع هفتگی و گاه هر سه روز یک بار و نیز زمانی به صورت روزانه منتشر می شد.
آزاد دو دوره داشته است دوره اول سال های ۱۳۰۲ -۱۳۰۷ به صورت هفتگی در مشهد و دوره دوم از اسفند ۱۳۲۱ -۱۳۳۲. پس از تاسیس حزب استقلال به عنوان ارگان حزب و ناشر افکار این حزب در تهران انتشار یافت .
در بالای لوگو ی آن عبارت ناشر افکار حزب استقلال نیز درج می شد .مقاله های بی پروا و صریح در موضوعات سیاسی و اجتماعی با امضای آزاد خراسانی ،مطالب کوتاه و متنوع از قبیل شعر و طنز و کاریکاتور از ویژگی ها ی آزاد است.
اشخاص دیگری چون سید کاظم یزدی ، حائری زاده ، آموزگار خراسانی ، ابوالفضل آل بویه ،نظام الدین احتشام و احسن اربابی از نویسندگان این نشریه بودند.
در مرداد ۱۳۳۲ نشریه آزاد یک بار توقیف و مجددا در ۲۸ مرداد همان سال برای مدت کوتاهی منتشر شد.
– آزادگان: نشریه اجتماعی فرهنگی به زبان فارسی با مدیریت عباس علی وکیلی که از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۲ ش در تهران منتشر می شد.نشریه آزادگان نخستین نشریه ای است که برای آزادگان کشور و هم زمان با اولین سالگرد ورود ایشان به کشور برای قدردانی و رسیدگی به مشکلات آنها انتشار یافته است . این نشریه به صورت ماهانه و گاه دو ماه نامه منتشر می شد .
موضوع این نشریه بیشتر به موضوعات مرتبط با ایشان و خاطرات و مشکلات آنها بحث و تحلیل می کند .
– آزاد ملت : روزنامه ای به زبان ترکی آذربایجانی و به مدیریت اسماعیل شمس که از اسفند ۱۳۲۴ تا آذر ماه ۱۳۲۵ در تبریز منتشر می شد .
این روزنامه ارگان رسمی مجلس ملی آذربایجان بود . در هیچ یک از منابع به آخرین شماره منتشر شده روزنامه اشاره نشده و چه بسا شماره ۱۱۴ واپسین شماره آن باشد که ۲۵ روز پیش از بر افتادن حکومت فرقه در آذربایجان منتشر شده است.
نویسندگانی چون حمید محمدزاده ، جواد رکنی ، عطری زاده ، باقر آصف زاده ، حبیب الله مجیدیان ، ع عزیزی در آزاد ملت مطلب می نوشتند و اعضای ثابت تحریریه آن : اسلام صرافی ، ع محمد کاری ، فریدون بازرگان ،محمد قلی جوادی و ع علی قلی (کاتبی ) بودند .
– آزادی (۱) : هفته نامه فکاهی ، سیاسی و فارسی زبان که در سال ۱۳۰۲ به صاحب امتیازی محمود آزادی در تهران منتشر می شد .
از تاریخ انتشار نخستین شماره آزادی اطلاعی در دست نیست احتمالا این نشریه ابتدا به عنوان نشریه ای تبلیغاتی برای معرفی نامزد ها ی مورد تایید محمود آزادی در پنجمین انتخابات مجلس شورای ملی به چاپ رسیده است و پس از آن به صورت رسمی و ادواری منتشر شده باشد .
انتقادات تند هفته نامه آزادی موجب شد که پس از انتشار تنها هفت شماره توقیف شود و پس از آن بود که محمود آزادی بهلول را منتشر کرد.
– آزادی (۲) : نشریه فارسی زبان خبری ، اجتماعی و اقتصادی به صاحب امتیازی علی اکبر گلشن آزادی از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۱ ش در مشهد و از ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۴ در تهران و دوباره از ۱۳۱۴ تا ۱۳۵۲ در مشهد منتشر شد .
اگر چه در عنوان روزنامه آزادی عبارت یومیه درج شده است ولی هیچ گاه بیش از چهار شماره در هفته از ایسن روزنامه منتشر نشد. تا مدتی پس از آغاز انتشار، آزادی در دو صفحه و به صورت هفتگی به چاپ می رسید بعد ها به چهار صفحه افزایش یافت و هفته ای دو شماره از آن منتشر می شد .
در سر لوحه روزنامه نام آزادی به خط نستعلیق درشت در میانه جای دارد و در دو سوی آن شناسنامه شامل نام مدیر مسئول و صاحب امتیاز و آدرس نشریه درج شده است از شماره ی ۲۲۹۱ سه شنبه ۲۳ مرداد ۱۳۲۴ ش در سمت راست سر لوحه عبارت ” عضو جبهه آزادی ” افزوده شد.
جبهه ی آزادی در سال ۱۳۲۱ با مشارکت روزنامه نگارانی چون حسین فاطمی ، احمد ملکی ، صادق سرمد و محیط طباطبایی برای جلوگیری از تجاوز دستگاه سلطنت و دولت به حقوق اساسی ملت تشکیل شد در تابستان ۱۳۲۳ به صورت زیر شاخه ای از حزب توده در آمد . آخرین شماره آزادی در ۱۹ بهمن ۱۳۵۲ اندکی پیش از مرگ علی اکبر گلشن آزادی به چاپ رسید.
– آزادی چه چیز است : نشریه فارسی زبان سیاسی اقتصادی که در سال ۱۲۸۷ ش به مدیریت میرزا محمود خان در تهران به چاپ می رسید .
این نشریه در دوازده صفحه ی خشتی که صفحه ی اول آن شامل نام و شناسنامه و آدرس و بقیه صفحات به صورت تک ستونی مانند کتاب منتشر می شد .آزادی چه چیز است در واقع اعلامیه گونه ای است برای روشن ساختن تعریف و حدود آزادی و انتقاد از عملکرد دولت مشروطه .
نویسندگان نشریه گاه به طنز گرایش می یابند برای مثال هنگامی که می خواهد نشان دهد که انتقال وزرای بی تجربه از سمتی به سمت دیگر تاثیری در عملکرد آنان نخواهد داشت می گوید : تغییر منصب و ترفیع رتبه قلب ماهیت نمی کند اگر قبول ندارید اسم گوسفند را اسد الملک بگذارید خواهید دید که کار شیر از او ساخته نخواهد شد .
– آزادیستان : مجله ادبی تجدد گرا به زبان فارسی که در نیمه اول ۱۲۹۹ ش در دوران نهضت شیخ محمد خیابانی در سه شماره منتشر شد .مدیر و سردبیر و نویسنده اصلی آن تقی رفعت از سران نهضت خیابانی بود و روی جلد شمارهای منتشر شده اش عبارت “هوا خواه تجدد در ادبیات” دیده می شود .
گویا رفعت با انتشار مجله آزادیستان قصد داشت که آن را به پایگاه اصلی ادبیات جدید فارسی بدل کند .
با سرکوبی نهضت خیابانی در ۲۹ ذیحجه ۱۳۳۸ ق/ ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ و کشته شدن خیابانی و خود کشی رفعت شماره چهارم آزادیستان که قرار بود در ۲۱ شهریور منتشر شود هرگز امکان انتشار نیافت.
– آزادی شرق : روزنامه هفتگی سیاسی اجتماعی و تاریخی به صاحب امتیازی عبد الله رازی همدانی که از ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۵ ش در تهران منتشر می شد .
مدیر مسئول آن اکبر مسعودی شیرازی بود.
این نشریه به صورت هفتگی و معمولا در پنجشنبه ها چاپ می شد.
آزادی شرق بیان کننده نظرات سیاسی و اجتماعی رازی است که در مجموع نوعی التقاط افکار سوسیالیستی و منفعت طلبی بود .
در سال ۱۳۲۵ آزادی شرق پس از پنج شماره توقیف شد و به همین دلیل روزنامه هفتگی به نام آزادی خلق به صاحب امتیازی و مدیریت بانو فخر عادل خلعتبری و زیر نظر عبدالله رازی به جای آن به چاپ رسید.
————
پی نوشت:
نمونه هایی که در این مجال اندک به اختصار معرفی شد فقط آن دسته از نشریاتی را شامل شد که با واژه ” آزاد یا آزادی” شروع شده است ؛ بدیهی مداخل فراوان دیگری در مطبوعات هست که این واژه واژه دوم و سوم آن است مثل ” ایران آزاد ” و …
*محمدجعفرمحمدزاده
(سرپرست تدوین دانشنامه مطبوعات ایران)
