چرا خانه خدا کعبه نام گرفت؟

در آسمان چهارم خانه ای به نام بیت المعمور وجود دارد که گرداگرد آن خانه فرشتگانی مشغول طواف اند و کعبه موازی این بیت قرار دارد…

به منظور شناخت نمادهای اسلامی و فلسفه هر یک از آنها در این دین مبین در سلسله گفتگوهایی با حجت الاسلام حمیدرضا مریدیان، مدیر گروه مطالعات اسلامی موسسه ندای فطرت به بحث و بررسی پرداخته ایم که شماره نخست آن مشتمل بر معنای نماد و ارتباط آن با دین از نظرتان می گذرد:

 نماد چیست و در دین چه معنایی می یابد؟

یکی از مباحث مهم در فرهنگ و هنر، نمادها هستند و اهمیت آنها در مقوله های فرهنگی غیرقابل انکار است. در نگاه کلی از همان روز اول که انسان پا به کره خاکی گذاشته همیشه به دنبال این بوده تا تجلی حقایق علمی و حقایق مجرد ملکوتی را در این عالم دریافت کند. از این رو، همیشه یک صورت بعددار و هندسی را از این حقایق برای خود ترسیم کرده و دنبال این بوده تا موردی از آنها را در این عالم برای خود ترسیم کند. در اینجا به آن چیزی که نمود از یک بود و از اصل خود حکایت می کند، نماد می گوییم.

اگر خواسته باشیم یک تعریف مختصر و لغوی از نماد را ارائه کنیم می توانیم بگوییم “نماد” همان معنای نمود و ظاهر کننده (مترادف تجلی و آشکار شدن) است و ما در اینجا این اعتقاد را داریم آنچه را که شریعت اسلام در قالب رفتار، گفتار و اندیشه ارائه می کند هر کدام جلوه هایی نمادین از یک مجموعه منسجم هستند که به یک نقطه واحد می رسند.

 دین چه ارتباطی با نمادها دارد؟

دین در حقیقت مجموعه ای از نمادها شامل رفتار، گفتار، اندیشه ها و اعتقادات است که این جلوه های نمادین همگی با هم دین را تشکیل می دهند. تا جایی که دین سبک زندگی خاصی را با خود به همراه می آورد.

 برخی معتقدند سبک زندگی همان نماد فردیت و همان نمادی است که حاکی از رفتار و گفتار و اندیشه ها است. نماد در حقیقت معانی رساننده از یک تصویر سری و رمزی را برای انسان ها باز می کند.

 اگر بخواهیم در اسلام یک جایگاه کلی برای نماد ترسیم کنیم، از چه منظر می توانیم آن را مورد بررسی قرار دهیم ؟

با نگاه کلان از دو منظر می توانیم نماد را مورد بررسی قرار دهیم؛  یک نگاه کلی و موحدانه به این عالم و نگاه هستی شناسی و نظام آفرینش را در نظر بگیریم که خداوند در قرآن در آیات زیادی تاکید می کند که ما نشانه های زیادی را برای شما فرستادیم و آیاتی را برایتان بازگو کردیم که در آنها تفکر و تعقل کنید.

به این معنا که این نظام در گفته های خیلی از عرفا تجلیِ همان نظام بالاتری است که به صورت یک امر نمادین برای انسان ها قرار داده شده و در این نظام هستی شناسی انتقال از عالم ظاهر و رسیدن به عالم باطن صورت می گیرد.

یعنی شما به واسطه اینکه در این نظام هستی یکسری از نمودها وجود دارند که از بودهایی حکایت می کنند و یک نوع رهیافتی به عالم غیب و شهود و دستیابی به واقعیت و بطن شهود عالم در اینجا در حقیقت مورد نظر است که خداوند اینها را در حقیقت به عنوان آیات و نشانه ها برای انسان ها تجلی می دهد.

 ما این نگاه کلی را یک نگاه نمادین می دانیم به خاطر اینکه در تعریف نماد بر این باوریم که نماد می آید و از یک حقیقت رمزگشایی می کند، حقیقتی که در ماورای خود دارای باور و حکمتی است که ما حتی در دین خودمان از آنها به عنوان حکمت یاد می کنیم و می گوییم فلسفه نماز چیست؟ چراکه نماز خواندن یک رفتار نمادین است.

باید توجه داشت هر چیزی که در دین به آن امر و یا از آن نهی شده است در حقیقت فلسفه و یا حکمتی دارد.

 آداب دینی چه تفاوت هایی با نمادها دارند؟

در تمامی جزئیات آداب دینی ما دستوراتی داریم که به آن ظرافت های عمل توجه ویژه ای می شود به عنوان مثال چرا باید با پای راست وارد مسجد شویم؟

در روایت داریم که از امام صادق (ع) نقل شده است: شخصی خدمت امام (ع) آمد و پرسید چرا به خانه خدا، کعبه می گویند و علت این نامگذاری چیست و چرا خداوند کعبه را به شکل مکعب ساخت و ما اشکال دیگری در عالم داریم و چرا خداوند به آنها امر نکرد و این نشان می دهد که یک نظام عقیدتی ماورای این سازه و این بنا شکل گرفته است؟ امام صادق (ع) اشاره می کنند:  اینکه خداوند خانه اش را کعبه نامید به خاطر این است که حالت مربع دارد و حالت تکامل یافته آن مکعب است.

فرد باز سوال خود را تکرار کرد: چرا خداوند کعبه را به شکل مربع آفرید و حضرت (ع) در آنجا در حقیقت اسراری که ماورای این بنا وجود دارد را رمزگشایی کردند و فرمودند: بخاطر اینکه در آسمان چهارم خانه ای به نام بیت المعمور وجود دارد که گرداگرد آن خانه فرشتگانی مشغول طواف اند و بخاطر این که کعبه موازی بیت المعمور در آسمان قرار گرفته است و آن خانه به شکل مکعب است به همین خاطر تجلی آن خانه روی زمین به این شکل قرار گرفته است.

باز فرد می پرسد: چرا خداوند در آسمان چهارم خانه ای را به این شکل به وجود آورد و فرشتگانی گرداگرد آن طواف می کنند؟ حضرت (ع) فرمودند: بخاطر اینکه در عرش الهی خانه ای برای طواف الهی آفریده است و خانه بیت المعمور هم در موازات آن است و نیز به این خاطر که عرش الهی بر چهار ستون استوار شده است به همین خاطر خداوند در موازات همین خانه شکل آن را به صورت مکعب ساخته است.

فرد می پرسد: آن کلماتی که خداوند بر پایه آن عرش خود را آفریده است، چیست؟ حضرت (ع) می فرمایند: “سبحان الله والحمدالله ولااله الا الله و الله اکبر”. تسبیح، تحلیل و تکبیر و تقدیس خداوند است که امروزه به شکل مکه نمود پیدا کرده است که می بینیم حاجیان در زمان حج گرد این کعبه بگردند و طواف کنند.

بر اساس آیات قرآن حقیقت هر چیزی نزد خدا است و تجلی آنها به اشکال مختلف در این عالم وجود دارد بر این اساس کعبه تجلی عرش الهی است.

از این رو، هر رفتاری را در دایره دین انجام می دهیم بر اساس یک حکمت و فلسفه است و این فلسفه همان تعریفی است که ما در تعریف نماد می آوریم.