موسیقی لرستان؛ از سُرنا تا هوره

امیرحسین حقیقی / میرملاس :‌

موسیقی لرستان؛ از سُرنا تا هوره

چکیده

آنچه در این مقاله در مورد موسیقی لرستان بیان شده است را می‌توان در چند عنوان بطور خلاصه ذکر کرد:

الف) تاریخچه موسیقی در لرستان بر اساس اسناد و شواهد تاریخی بر جا مانده از مناطق لر نشین.
ب) جایگاه موسیقی در فرهنگ مردم لرستان بطو ری که در هر مراسم و آیین اجتماعیِ مردمان این مرز
و بوم، موسیقی حضوری پر رنگ، عجین شده و ملموسی را داراست.
ج) سازهای رایج درموسیقی لرستان که به سه دسته سازهای بادی، زهی و کوبه ایی تقسیم می‌شوند.
د) موسیقی محلی لرستان و مقام‌های موجود در آنکه به دو بخش موسیقی آوازی (کلامی) و سازی تقسیم می‌شود.
 ما به تنهایی ازگفتن سخنی نو عاجزیم مگر به کمک نیاکانمان ومیراث گرانب‌هایشان. (سقراط)

مقدمه:
کنکاش دروقایع گذشته برمردم لرستان و سیری در ژرفای سرگذشت فرهنگی وتاریخی آن درگرو بررسی موشکافانه درچهره‌های ناشناخته زندگانی نیاکان سخت کوش این مرز بوم است.
نیاکانی که با طبیعت و سرشت گیتی، انس و الفتی عمیق و با پدیده‌های پیرامون خویش پیوندی ناگسستنی داشتند ودربرخورد با مشکلات، با تبیین پدیده‌های ناشناخته، تجلیات ذهنی را به گونه‌های مختلف برپرده زندگانی، نقشی آشکار و جاوید می‌زدند.
هرچند باز‌شناسی بخشی ازویژگیهای زندگی این مردم، با بررسی آثاردست و اندیشه آن‌ها که درقالب عناصر مادی ومعنوی تجلی یافته و به یادگار مانده‌اند، شدنی است، ولی گذرگاه ورود به کُنه زندگانی آن‌ها واشراف بربسیاری از ویژگی‌های ناشناخته زیست وزندگی این مردم دلیلی جز مطالعه دقیق و همه جانبه چند و چون‌های جلوه‌های گوناگون امروزی نخواهد بود. درسرزمین باستانی لرستان، قرنهاست که سه فرهنگ مختلف درکنار هم به حیات خود ادامه داده‌اند فرهنگ لری – لکی – بختیاری، این سه قوم که هرکدام پشتوانه ایی بسیار غنی از فرهنگ و تاریخ دارند درحوزه‌های خاصی درهم اثرگذاشته یا ازیکدیگر تأثیرگرفته‌اند و با وجود همبستگی تاریخی وفرهنگی، هرکدام وجوه مستقل فرهنگی خویش را نیز دارا بوده‌اند.
    باوجود اینکه با مطالعه ومعرفی آثار فرهنگی مادی ومعنوی هرجامعه و پژوهش علمی درهمین گذرگاه سخت ودقیق می‌توان به این جهان ناشناخته راه یافت، ولی بررسی فرهنگی مرز وبوم لرستان و پرداختن به همه عناصر فرهنگی آن شدنی نیست، اما با هدف نمایش گوشه‌هایی ازتبلور فرهنگ عامه مردمان خردمند این مرز وبوم و ترغیب بیشتر پژوهشگران مشتاق به دریای بیکران فرهنگ موسیقیایی روزنه‌هایی ازاین تصویر توصیف ناپذیر را می‌گشاییم.

تاریخچه موسیقی درلرستان
سرزمین لرستان ومحدوده زاگرس همچون دیگر مناطق فلات پهناورایران درادوار مختلف تاریخ محل بروز تمدن و آثار بوده که موجب شگفتی جهانیان گردیده است. براساس کاوش‌های باستان‌شناسی درمناطق مختلف لرنشین، تصویری از رقص و پایکوبی برقطعه‌ای سفالی بدست آمده که قدمت موسیقی دراین منطقه را به هزاره چهارم پیش ازمیلاد مسیح رقم می‌زند. (تصویر۱)

قطعه سفالی که از [کاسو]‌ها یا [کاسی]‌ها درهزاره سوم پیش ازمیلاد درکوهستان‌های زاگرس بدست آورده است سه انسان را د رحال رقص درنزدیکی چادر‌ها یا کلبه‌هایی نشان داده است (تصویر ۲)

این سفال حالت ونوع دیگری از رقص را که درآن اجرا کنندگان هرکدام بازوان را پشت گردن یکدیگرنهاده و دست‌ها را برروی شانه‌های نفرات طرفین خود نهاده‌اند نشان می‌دهد. طبق اسناد موجود آنچه مسلم بوده این است که این قوم درکنارهنرهایی همچون ساخت مفرغ، نقاشی‌های نخستین دیواره غار‌ها و سفالینه هاعلاقه ایی وافر به حرکات موزون نمایش وموسیقی داشته است. همچنین ازآثار و شواهد بدست آمده دراین مناطق تصاویری ازآلات موسیقی مانند شیپور وتنبور برروی ظروف نقره وجود دارد که حاکی ازرواج موسیقی نزد این قوم درعهد ساسانی است.

جایگاه موسیقی درفرهنگ مردم لرستان

موسیقی لرستان به دلیل محدودیت جغرافیایی این خطه و محصور بودن آن درمیان کوه‌های سربه آسمان ساییده زاگرس وعدم هم مرزی این سرزمین با کشورهای بیگانه نسبت به سایر مناطق کشور بکر‌تر و دست نخورده‌تر مانده است. مردم این دیار مردمی سلحشور ومبارزهستند وموسیقیشان درارتباط با اصالتشان ساخته می‌شود مایه ایی کاملاً متمایز نسبت به دیگر مناطق غرب کشور دارد، به علت روحیه سلحشوری، اشعار و سرود‌هایشان بیشترپیرامون محور مبارزات ومسائل اجتماعیشان است.

موسیقی درلرستان، مانند دیگر جوامع ایلی ازاهمیت و نقش بسزایی برخوردار است و مردم این دیار ازدیرباز با موسیقی انس والفت خاصی را داشته به گونه ایی که درجای جای زندگیشان حضوری پررنگ و عجین شده و ملموس را دارا است. درسوگواری، عروسی و پایکوبی، درناف بری فرزندان ومراسم مذهبی و ازدوشیدن شیر گوسفندان وگاوان گرفته تا کار طاقت فرسا و دشوار دروگری و جنگ آوریهای دلاوران وغیره، همه وهمه برموسیقی استوار و با آن همزاداست. مردم لرستان اصولاً براین باورند که سرودخواندن درکارهای دسته جمعی باعث تقویتشان درکار می‌شود از این رو هنگام کارگروهی به سرود خواندن می‌پردازند.
به طورکلی می‌توان گفت که طبیعت کوهستانی، زندگی ایلی وشرایط قومی وفرهنگی درکنار سرنوشت تاریخی ایلات لرستان به موسیقی این منطقه رنگ وجلوه ایی خاص بخشیده، تنوع نغمات درموسیقی لرستان اصالت وفرهنگ مردمان این دیار را هویدا می‌سازد.

سازهای رایج درموسیقی لرستان
۱-    سازهای بادی (Aereophones (): سرنا – دوزله – بلور
۲-    سازهای زهی (Chordophones) کمانچه – تنبور
۳-    سازهای کوبه‌ای (membranophones): تنبک (تمبک) – دُهُل

موسیقی محلی لرستان
موسیقی را می‌توان در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته باز شناخت:
الف) موسیقی آوازی (کلامی) ب) موسیقی سازی

الف )موسیقی آوازی یا کلامی از کهن ترین موسیقی‌های لرستان است. این نوع موسیقی بیشتر در مراسم عروسی، سوگواری و فعالیتهای روزمره زندگی عشایر و روستائیان و توسط زنان و برخی موارد نیز توسط مردان اجرا می‌شود .
۱- آوازهای شادمانه (عروسی)؛ ترانه‌هایی که عملا بدون همراهی ساز و با هم آوایی زنان در مراسم عروسی اجرا می‌شود و عبارتند از سیت بیارم، بینا بینا، بزران بزران
سیت بیارم: به معنی ((برای تو بیاورم)) که منظور آوردن هدایا برای عروس از سوی داماد است. این آواز بیشتر به صورت دسته جمعی توسط زنان و دست زدن با همین ریتم، بدون نواختن موسیقی اجرا شده و درمقام سنگین سماع است که امروزه با کمانچه و ضرب یا سرنا و دهل نیز شنیده می‌شود.
بینا بینا: نام آوازی است که در مقام سنگین سماع بوده و مفهوم آن به درستی و صراحت مشخص نیست به احتمال قوی نام دختر یا زنی در ایام دور بوده است.
بزران بزران: نیز از دیگر آواهای شادمانه (عروسی) می‌باشد.
۲- آواهای عاشقانه: از ویژگی‌های ترانه‌های عاشقانه خصوصیات اشعار آن است که خاص یک مقام نیست، یعنی اگر بیتی را در مقا م سنگین سماع خواندیم می‌توانیم آن را نیز در مقام دو پا، سه پا و یا شانه شکی نیز خوانده و اجرا کنیم.
برخی از این آوا‌ها عبارتند از:
کچکله شیرازی
کوش طلا
هالو گنم خر که به معنی ((دایی گندم خر)) است و از ترانه‌های مشهور لری در مقام سه پا است.
آواهای عاشقانه مانند:
کیودار – یا کبود دار – (همچنین درخت کبود یا سپیدار) و منظور تشبیه معشوق و دلبر بوده که همچون سپیدار بلند قد و سر سبز و رعناست. ترانه کیودار در مقام سنگین سماع خوانده شده و سبک اجرای آن همانند بزران است.
کلنجه زرد – کلنجه نوعی کت مخمل زنانه در رنگ‌های الوان است که در گذشته زنان طبقات مرفه آنرا به تن می‌پوشیدند و این ترانه در وصف زنی است که کت مخمل زرد به تن دارد.
بزران بزران – منظور به صدا در آوردن زنگ یا دو چند فلز است. بزران در مقام سنگین سماع اجرا و خوانده می‌شود.
۳-کلام‌های دینی یا سروده‌های مذهبی:
کلام‌های یارسان – این نوع مقام بیشتر براساس کلام‌های یارسان سروده شده و جنبه عرفانی و ا عتقادی بسیار عمیق دارد. شهر بی‌صدا یا سرای خاموشان، ۱۲ کلام یاری، ضامن آهو و….. از جمله این سروده‌های مذهبی است.
۴-مویه‌ها (سوگواری):
در مراسم سوگواری عزیزی از دست رفته، زنان عزاداری که در سوگ نشسته‌اند در وصف او آوازهایی توام با الحان خاص بومی می‌خوانند که هر بیننده و شنونده‌ای را متأثر می‌سازد و این آواز‌ها را در گویش مور یا سرو گویند.
هوره گورانی، سواری چر، کوچر از جمله آوازهایی هستند که به هنگام دلتنگی، غریبی‌ها و فراق از یار توسط مردان یا (رهگذران) عشایر و روستایی در میان کوهساران طنین انداز می‌گردد.
۵-آوا‌های دلتنگی و غریبی:
علیدوستی یا علیسونه یکی از کهن‌ترین و رایج‌ترین آواز‌های لری است در گوشه ((داد)) دستگاه ماهور اجرا می‌شود.
۶- آواز‌های حماسی:
آثار نظامی گنجوی و بالاخص خسرو و شیرین پر است از آثار ماندنی موسیقی کهن ایرا نی که کمتر دچار تحریف و فراموشی شده این موسیقی از آمیخته شدن انواع موسیقی طبقاتی به وجود آمده است.
از انواع آواهای حماسی می‌توان به:
شیرین و خسرو – شیرین و خسرو را برخی ((نظامی خونی)) خوانده‌اند از بهترین افرادی که در اجرای آواز شیرین و خسرو تبحر بسیار داشته‌اند مرحوم استاد علیرضا حسن خانی یادکرد.
شاهنامه خوانی لری و لکی:
دایه دایه: ترانه ((دایه دایه)) مشهور‌ترین و پر آوازه‌ترین سروده لری در مقام سه پا بوده که امروزه مرزهای لرستان را در هم نوردیده و بیشتر مردم کشور و موسیقی دانان، با این تصنیف آشنایی دارند.
۷-آواز‌های طنز و هجو:
این ترانه‌ها اغلب به صورت فی البداهه در هجو شخص یا موضوع یا مکانی سروده شده و برخی اوقات نیز با حرکات نمایش طنز آلود فرد یا افرادی همراه بوده است از جمله این اوا‌ها می‌توان به
ماست فروش
هورم هورم
هی راسی سله
هی نبات
کاسمسا اشاره نمود.
۸-موسیقی آواز کار (ترانه‌های کار):
در گذشته‌های نه چندان دور لرستان، زنان و مردان روستایی و عشایر به هنگام کار روزا نه مانند برزگری، خرمن (گا هوله)، شیر دوشی، مشکه زنی، برنج کوبی و… برای کاهش خستگی ناشی از کار و بیان آمال و آرزو‌های خود آواز‌هایی می‌خواندند. ریتم این آواز‌ها معمولاً متأثر از صدای کار آن‌ها و مضامین شعر‌ها نیز متأثر از ابزار، وسایل ارزش‌های محیط زندگی و عشق به یار، سرزمین، گیاهان، درختان و هرچه را که به آن دلبسته‌اند است. چنین آوازهایی را هنوز می‌توان در نقاط دور از هیا هوی شهر و شهر نشینی شنید.
لالایی (لاوه لاوه) – مادر از نخستین آوازه خوان زندگی است که همواره با نغمه‌های کهن و ابیاتی دلنشین و سرشاراز عشق و عاطفه مادری، فرزند دلبندش را به خوابی آرام و دلچسب فرو می‌برد.

ب- موسیقی سازی:
این موسیقی آنچنان که از اسمش پیداست با استفاده از سازهای بومی و توسط نوازندگان محلی اجرا می‌گردد. مقام‌های این نوع موسیقی عبارتند از: مقام‌های شادی (عروسی)، مقام‌های سوگواری، مقام‌های مذهبی یارسان، مقام‌های حماسی، مقام‌های دلتنگی و عاشقانه

– مقام‌های شادی (عروسی):
رقص (سنگین سماع، دو پا، سه پا، شا نه شکی، اشکاری):
و قتی صدای ساز بلند می‌شود لر‌ها دوست دارند که با آن همراه شوند. زن و مرد، پیرو جوان دست در دست هم یکی شوند و به اصطلاح محلی ((ببازند)) یعنی برقصند و به رقابت بپردازند و به یکدیگر عشق بورزند و شور وهمبستگیشان را در جشن عروسی بنمایانند. زیرا که این شور لازمه بقای آن‌ها ست. معمولاً رقص بومی با ریتمی آرام در مقام سنگین سماع (رقص سنگین) توسط نوازندگان محلی با نواختن سرنا و دهل در میان عشایر و روستاییان و کمانچه و تمبک در شهر‌ها آغاز می‌گردد و در مقام‌های دیگر به نام دو پا، سه پا، شانه شکی به اوج خود می‌رسد و دوباره آرام می‌گیرد.
نوع ساز: (سرنا، دهل، تنبک، کمانچه)
رقص و آواز: (بینا بینا، کیودار، کلنجه زرد)
۲– مقام‌های سوگواری:
نوع ساز (دهل، سرنا) موسیقی سوگواری بیشتر جنبه آیینی داشته و در مراسم عزاداری از روزگار کهن تا کنون کاربرد فراوان دارند معروف‌ترین مقام‌های آن عبارتند از:
پاکتلی
چمری یا چمرانه
سحری – نواختن این مقام نوعی بیدار باش در سحرگاهان بوده در گذشته هنگام نواخته شدن این مقام توسط سرنا بر فراز بام‌ها و بلندی‌ها، ایلات از وقوع یک خبر مهم مطلع می‌شوند خود را آماده شرکت در آن مراسم می‌کردند بالطبع در هنگام جنگ نیز خود را آماده شرکت در نبرد می‌کردند.
شیونی
یاری
کریمخانی
۳-مقام‌های عاشقانه و دلتنگی (کمانچه و تنبک)
معروف‌ترین مقام‌های این موسیقی عبارتند از: کچکله شیرازی- قدم خیر – این اشعار در مدح قدم خیر، زنی از خوانین با لا گریوه که دختر کد خدا قنی (قندی) قلاوند بوده و بنا بر اقوال برخی معمرین در قبال اهداء و بخشش یک رأس ورزا ((گاو نر)) به نوازنده‌ای، در اوصاف وی سروده شده است.

منابع:
–    امان الهی بهاروند، سکندر. موسیقی درفرهنگ لرستان. ویراستاری: بهروز وجدانی. ۱۳۶۵. انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
–    ایزدپناه، حمید. آثار باستانی و تاریخی لرستان. جلد اول. تهران. ۱۳۶۷. چاپ نخست. انتشارات مفاخرفرهنگی.
–    پرویزاده، رضا. مصاحبه شخصی. ۱۳۸۹.
–    راهکانی، روح انگیز. تاریخ موسیقی ایران. تهران. ۱۳۷۷. انتشارات پیشرو.
–    رضایی، شگرعلی. مصاحبه شخصی. ۱۳۸۸.
–    سیف‌زاده، محمد. پیشینه تاریخی موسیقی لرستان. خرم آباد. ۱۳۷۷. انتشارات افلاک. ۱۳۷۷.

امیرحسین حقیقی کار‌شناس موسیقی از دانشگاه هنر تهران و نوازنده سه‌تار و شورانگیز است. حقیقی از برگزیدگان هشتمین جشنواره موسیقی جوان است و شاگردی هنرمندانی چون مسعود شعاری و حسین علیزاده را در کارنامه دارد.