احسان صلاحی / میرملاس :
عدهای مبداء زعفران را ایالت قدیم ماد ایران میدانند، اما برخی دیگر از محققین نیز خاستگاه زعفران را در منطقه وسیعتری از کره زمین شامل یونان، ترکیه، آسیای صغیر و ایران میدانند.
به گزارش یافته، مستندات تاریخی بیانگر این واقعیت است که ایرانیان از روزگاران کهن به زر و زعفران علاقه و توجهی فروان داشتهاند به طوری که در جشنها، سرورها، مجالس بزم و نشاط مانند عروسی ها و اعیاد یا استقبال از بزرگان و زائران زر و زعفران نثار قدمهای آنها میکردند.
همچنین در برپایی با شکوه اینگونه آئینها، ضمن آذینبندی و آینهبندان، سکههای زرین و سیمین را به همراه زعفران، گل و نقل بر سر عروس و داماد یا شخصیتهای مورد نظر و گاهی همه حاضران میریختند. در برخی از مراسم زعفران را به تنهایی،یا همراه با مشک، عنبر و عود دود میکردند و گلاب میپاشیدند.
در عصر هخامنشیان زعفران برای تزئین گردههای نان و معطر کردن خوراکها به کار میرفته است. در منابع تاریخی، فردیناند یوستی ضمن شرح زندگانی داریوش نوشته است: «شاه ایران تن خود را روغنی معطر می مالید که عبارت بود از مخلوط روغن آفتابگردان که در پیه شیر پخته و با زعفران و شراب خرما تهیه می شد».
در دوره پارتها زعفران ایران به یونان و روم میرفت، بعداً چین هم از مشتریان زعفران ایران شد. در عصر ساسانیان کاشت زعفران در قم و بون نیز رایج گردید و مرغوبیت محصول آنها شهرت یافت. در همان روزگار زعفران در پرداخت کاغذهای گران قیمت کاربرد پیداکرد، اما پیش تر از آن محلول زعفران به عنوان مرکب تحریراستفاده می شد و تا قرن ها بعد درترکیب مرکبهای تحریر مرغوب به کار میرفته است.
از انواع مرکب زعفرانی کم رنگ و پر رنگ (از زرد کمرنگ تا قرمز خونین) برای نوشتن عنوان فرمانها، نامههای سلاطین، خلیفگان، تحریر عنوانها و سرفصلهای کتب، رسالات و نیز در تذهیب و تشعیر و در تصویرها و نقوش حواشی و متن استفاده می شده است. افزون بر اینها در تحریر دعاهای مقدس و همچنین تعویذها و طلسمهای خاص بر روی کاغد و پارچه و گاهی کفن، مرکب زعفران به کار میرفته است.
ایرانیان ضمن صدور زعفران به بسیاری از نقاط جهان باستان، شیوه زراعت آن را در سدههای اول تا چهارم هجری به حکومتهای اسلامی پیرامون مدیترانه آموختند. به این ترتیب که نخستین زعفرانزارها به وسیله ایرانیان تبعید شده توسط معاویه در نواحی شام دایر شدند، سپس کاشت زعفران در شمال آفریقا، اندلس (اسپانیای اسلامی) وصقلیه (سیسیل) رواج یافت و اقوام ایرانی همچون رستمیان و بنوطبری در انتقال فرهنگ زعفرانکاری مؤثر بودند. تاریخچه کشت زعفران در لرستان به حدود هزار سال پیش بر میگردد با توجه به اینکه دشتهای خطه لرستان بکر و دارای شرایط میکروکلیمای مناسبی میباشد در نتیجه خواستگاه رویش بسیاری از گیاهان زراعی و دارویی میباشد. به عنوان مثال در کتاب مالک الممالک اصطخری، یا اینکه در کتاب صوره لارض منطقه لرستان را زعفران خیز و حاصلخیز معرفی کرده است. همچنین وجود اسناد تاریخی حاکی از آن است که زعفران کشت آن اولین بار در سرزمین ایران توسط مادها و در دامنه زاگرس میانی (لرستان) انجام گرفته و به تدریج به سایر نقاط این سرزمین گشترش پیدا کرده است.
واژه زعفران
در لغتنامه ریشهشناسی آنلاین آمده است که واژه زعفران از طریق زبان عربی به زبانهای دیگر راه یافته و اصل ریشه آن نامعلوم است. زعفران قبل از آمدن اعراب به ایران کُرکُم نام داشت که در فارسی میانه به صورت کورکوم (kurkum) تلفظ میشد. در زبان ترکی زفرون (زفرو)، در عربی الزعفران، در انگلیسی saffron، در اسپانیایی azafrán، در فرانسه safrane، در ایتالیایی zaferano، به هندی zuffron تلفظ میشود. نام کرکم مبنای سومری داشته، زیرا بزرگترین زعفرانزارها در ایالت ماد در سرزمین زاگرس قرار داشت. بعدها نام کرکم در ایران به زاپران تغییر یافت. علت تغییر نام کرکم به زاپران شاید بدان جهت بود که مصرف زیاد این ماده در خانمهای باردار موجب سقط جنین میشد.
بنابراین زاپران را برگرفته از زا به معنی زایش و پران از مصدر پراندن میدانند. وقتی اعراب وارد ایران شدند، زاپران را زعفران نامیدند. زیرا در زبان عربی پ وجود نداشت. بنابراین نام زعفران همان زاپران میباشد. در برخی منابع دیگر از این گیاه خاص بنام زرپران نیز نام بردهاند که ناشی از اهمیت این کلای مهم دارد.
اما در حقیقت در خصوص این واژه نیز مانند بسیاری از واژههای دیگر غربیها در مورد منشاء عربی آن به خطا رفتهاند ریشه این واژه به پارسی باستان و به سانسکریت بر میگردد و در شاهنامه نیز با تلفظ زعفران آمدهاست. این واژه در متون عربی سابقه کمتری از زبان فارسی دارد و متون عربی که واژه زعفران را به کار بردهاند به کتب ایرانیانی مانند ابوعلی سینا و رازی برمیگردد. گیاه زعفران بومی ایران دامنههای زاگرس میانی است و در هیچ کشور عربی به صورت طبیعی نمیروید.
گیاهشناسی زعفران
زعفران با نام علمی (.Crocus Sativus L ) از خانواده زنبقیان (Iridaceae) گیاهی علفی، چند ساله، بدون ساقه و پیازدار است. پیاز زعفران از نوع توپر و تقریبا کروی شکل با قطر ۳ تا ۵ سانتی متر و پوششی قهوهای رنگ میباشد که در زیر خاک قرار میگیرد. پوشش گل از سه کاسبرگ و سه گلبرگ همرنگ بنفش تشکیل میشود، به طوریکه تشخیص کاسبرگها از گلبرگها مشکل میباشد. تعداد پرچمها سه و طول میله پرچم دو برابر بساک است. بساک زعفران زرد رنگ میباشد.
نیاز آبی گیاه
پس از کاشت غدهها در زمین مزرعه را باید بلافاصله آبیاری کرد در صورتی که قبل از کاشت مزرعه آبیاری شده باشد میتوان آبیاری را چند روز پس از کاشت انجام داد. زعفران گیاهی است مقاوم به کم آبی و اولین آبیاری پاییزه باید حتما ۱۵ روز قبل از بیرون آمدن ساقه گل ها انجام گیرد که این امر در شهرستان کوهدشت همراه با بارندگی های پاییزه می باشد ولی اگر بعد از برداشت محصول در طول زمستان چند آب به مزرعه داده شود، به درشت شدن غدهها کمک میکند.
درکل این گیاه در طول فصل رویش در یک سال به دو نوبت آبیاری احتیاج دارد. نکته مهم و قابل تأمل این که این گیاه زمانی به آب نیاز دارد که سایر گیاهان زراعی نیاز به آب نداشته یا این که کمتر به آب آبیاری نیاز دارند. نیاز آبی این گیاه از حدود نیمه مهرماه شروع و تا حدود نیمه اردیبهشتماه ادامه دارد.
میزان عملکرد در واحد سطح
میزان عملکرد در واحدهای دیم استان لرستان درحدود ۳ کیلوگرم در هکتار است. این درحالی است که میانگین کشوری ۱.۵ کیلو گرم در هکتار است. پس درکشت دیم استان لرستان مقام نخست را در میزان تولید دارا میباشد. باید به نکته توجه داشت که شهرستان کوهدشت با دشت وسیع و پتانسیل های بالقوه کشاورزی میتواند به یکی از قطب مهم تولید کننده این گیاه مهم در غرب کشور و حتی کشور تبدیل گردد.
آفات و بیماریهای زعفران
آفات: خرگوش، موشها و جوجه تیغیها که با استفاده از طعمه مسموم قابل کنترل میباشند. همچنین کنهها هم از آفات مهم این گیاه در کشتهای وسیع می باشند که کشت عمیق و استفاده از سموم کنهکش توصیه میشود. همچنین کرم سیر نیز از آفات این گیاه میباشد که به پیاز زعفران حمله میکند و برای کنترل آن میتوان با سموم حشرهکش پیازها را قبل کشت ضدعفونی نمود.
بیماریها: تعدای از بیماریهای قارچی از جمله ریزوکتونیا (عامل بیماری مرگ گیاهچه)، سیاهک و ورم یا دمل زعفران که بعنوان پاتوژن این گیاه میباشند که با ضدعفونی پیازها در زمان کاشت یا مبارزه شیمیایی با سمومی از قبیل مانکوزب، زیــــنب و کاربوکسین تیرام میتوان آنها را کنترل نمود.
نکتهای که باید ذکر شود این است که تاکنون از استان لرستان چنین آفات و بیماریهای گزارش نشده یا خسارت آنها در مزارع خیلی پایین بوده و کیفیت چند برابر این محصول نسبت به تولیدات سایر استانها نشاندهندهی این امر و ارگانیک بودن این محصول در لرستان میباشد.
کوهدشت و پتانسیل کشت وسیع زعفران
زعفران گیاهی است نیمه گرمسیری و در نقاطی که دارای زمستانهای ملایم و تابستان گرم و خشک باشد به خوبی میروید. مقاومت زعفران در مقابل سرما زیاد است و لیکن چون دوران رشد آن مصادف با پائیز و زمستان و اوایل بهار است. اراضی آفتاب گیر و بدون درخت که ضمنا در معرض بادهای سرد نیز نباشد برای رشد زعفران مناسب است.
دمای بهینه رشد این گیاه بین ۴۰ – ۳۵ درجه سانتیگراد و در ارتفاع بین ۱۳۰۰ تا ۲۳۰۰ متر از سطح دریا عملکرد خوبی را نشان داده است. شهرستان کوهدشت از لحاظ آب و هوایی برای کشت این محصول بسیار مناسب بوده و ارتفاع از سطح دریا این منطقه نزدیک ۱۲۰۰متر میباشد بنابراین پتانسیل مناسبی را برای کشت این محصول مهم اقتصادی دارا است.
از آنجایی که پیاز زعفران مدت نسبتا زیادی (۷ – ۵ سال) در زمین میماند، خاک زمینهای کشاورزی شهرستان نیز سبک یا ترکیبی از شن و رس میباشد که پیاز زعفران به راحتی میتواند در این مدت علاوه بر تامین مواد غذایی، در مقابل شرایط خاص منطقه ای نیز مقاومت نماید. بنابراین جهت رشد و نمو مناسب گیاه و تولید محصول مرغوب و مطلوب زمینهای حاصلخیز کوهدشت مناسب این امر میباشد.
زعفران در مناطق کم باران که میانگین بارش آن ها حدود ۲۰۰ میلی لیتر می باشد هم قابلیت رشد دارد. شهرستان کوهدشت میانگین بارش سال زراعی گذشته آن ۴۴۹ میلی لیتر بوده بنابراین از لحاظ بارندگی هم مناسب کشت این گیاه خاص میباشد. البته نباید فراموش کنیم که کشور ما و استان لرستان در گیر مشکل کمبود آب می باشد و اگر در بخش کشاورزی به فکر تغییر رویه کشاورزی سنتی خود نباشیم در آینده نزدیک کشاورزی این استان و به دنبال آن شهرستان کوهدشت به بنبست اساسی رسیده و دشتهای آن قابلیت باروری خود را ازدست میدهند.
تغییر الگوی کشت، مدیریت منابع آبی و افزایش عملکرد در واحد سطح راهکارهای برونرفت از این تنگنا می باشند و این امر در سایه تدبیر و اندیشه متعالی برای پیشرفت کشاورزی استان میسر خواهد شد. همچنین ایجاد زیر ساختهای فرهنگی در این زمینه در بین زارعین هم ضروی میباشد که این امر هم نیازمند جلسات هماهنگی درسطح مدیریتهای جهاد کشاورزی شهرستانها و زارعین میباشد.
سودآوری کاشت زعفران
کاشت زعفران میتواند نقش مؤثری را در زندگی خانوادههای روستایی شهرستان کوهدشت داشته باشد. ویژگیهای خاص منطقه کوهدشت مانند خردهمالکی، کمبود آب در بخش کشاورزی، دیم بودن اکثر زمینهای زراعی، پدیدههای جوی و اقلیمی میتواند تاثیر مهمی روی کاشت زعفران به عنوان محصول اصلی در تامین معیشت بسیاری از خانوادههای کشاورز در شهرستان کوهدشت داشته باشد.
همان طور که میدانید شهرستان کوهدشت یکی از شهرهای رکوددار در زمینه نرخ بیکاری میباشد کاشت این محصول در آینده میتواند علاوه بر کاهش بیکاری در بین قشر جوان این شهرستان باعث رونق در ایجاد تعاونیها، شرکتها، صنایع تبدیلی و حتی مراکز صادارات این محصول به دروازههای جنوب ایران شود. لیکن حمایت از بخش تولید و همچنین ایجاد بسترهای مناسب جهت کاشت این محصول از ملزومات آن میباشد.
سخن آخر
با توجه به مشکل کمآبی و پایین رفتن سطح آبهای زیر زمینی کارشناسان حوزه کشاورزی بر این باور هستند که توسعه کشت متناسب با منابع آب، اصلاح روشهای آبیاری و آبرسانی، انتخاب گونههای مناسب و مدیریت مناسب تولید محصولات کشاورزی از راههای مقابله با خشکی و عوارض خشکسالی است و ارائه الگوی کشت و جایگزینی محصولاتی با مصرف آبی بالا با کشت محصولاتی همچون زعفران، ضمن مقابله با کم آبی موجود، کشاورزی منطقه را نیز نجات میدهد.
گردش مالی گیاهان دارویی در سال ۲۰۵۰ میلادی طبق پیشبینی بانک جهانی به بیش از ۵ هزار میلیارد دلار خواهد رسید بنابراین در صورت توجه به این بخش میتوان سهم خوبی را برای ایران از این سود در نظرگرفت.
با توسعه کشت محصولاتی که دارای آستانه تحمل بالاتری نسبت به کم آبی در مقایسه با سایر محصولات زراعی و باغی دارند، در الگوی کشت ارائه شده برای دشتهای استان لرستان از جمله شهرستان کوهدشت، کشت زعفران جایگزین مناسبی نسبت سایر محصولات میباشد.
احسان صلاحی/ کارشناسی ارشد گیاهپزشکی
درود بر شما ممنون از مطلب مفیدتون
سلام وعرض ادب خدمت جناب مهندس صلاحی دارم ،ان شاالله درتمام مراحل زندگی موفق ومویدباشید.
احسنت بسیارعالی بود .