ایست، کوهدشت و رومشکان دیگرآب ندارند!!!

احسان صلاحی / میرملاس : 

به نام خدایی که آب آفرید   ****   ز آب آمده زندگی را پدید‌
چو یزدان به گیتی ره نو گشاد  ****  گیاه و دد و دام و مردم نهاد
همه تشنه‌ی آب پاک آمدند  ****   از او زنده بر روی خاک آمدند

در مناطق خشک ونیمه خشک، آب مهمترین عامل محدود کننده ی توسعه کشاورزی است. در کشور ما کمبود آب که زاییده عوامل کلیماتولوژی منطقه است، نه تنها مشکلاتی را برای توسعه کشاورزی و کشاورزان در پی داشته، بلکه عدم استفاده بهینه از آب های استحصالی نیز باعث شده تا اراضی کمتری تحت پوشش و توسعه کشاورزی قرار گیرند. بررسی های آماری، گزارش های منتشر شده و مشاهده های عینی مصرف آب در بخش کشاورزی ایران، نشان می دهد که در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان، اتلاف و اسراف این ماده حیاتی در بخش کشاورزی کشور ایران بسیار زیاد است. مهمترین عامل اتلاف آب در بخش کشاورزی ایران، پایین بودن راندمان آبیاری در زراعت های زارعین است که باعث شده تا فقط ۳۵ درصد از آب استحصال شده به مصرف واقعی برسد و۶۵ درصد دیگر هدر رفته و تلف شود، همچنین نبود آگاهی در بعضی از زارعین باعث انتخاب الگوی کشت نادرست در منطقه خود شده که همین امر نقش مهمی را در اتلاف آب های منطقع دارا می باشد. منشأ اصلی منابع آب ایران را ریزش های جوی تشکیل می دهند که با توجه به متوسط بارندگی سالانه ۲۵۰ میلی متر ( حدود یک سوم متوسط جهانی) حجم نزولات آسمانی حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب برآورد می شود که از این مقدار ۹۲ میلیارد متر مکعب به صورت جریان های سطحی در آمده و۲۵ میلیارد متر مکعب مستقیما به آبخوان های آبرفتی نفوذ کرده و مابقی نیز به صورت تبخیر و تعرق از دست می رود. کل منابع آب تجدید پذیر حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است که از این میزان در حال حاضر حدود ۸۸ میلیارد متر مکعب جهت مصارف کشاورزی، صنعت، معدن و شرب برداشت می شود و از این میزان نیز حدود ۸۳ میلیارد متر مکعب تنها به مصرف کشاورزی( یعنی حدود ۹۴ درصد آب استحصالی سالانه) می رسد که درکشورهای پیشرفته این نسبت کمتر از ۶۵ درصد است. خشکسالی یکی از پدیده های آب وهوایی و از جمله رخدادهای مصیبت باری است که هر ساله خسارت های زیادی به بشر تحمیل می کند. بروز خشکسالی علاوه برکاهش منابع سطحی، زیرزمینی در دسترس و وارد کردن خسارات هنگفتی به بخش کشاورزی آبی و دیم بر بخش های مختلفی از اکوسیستم نیز اثرمی گذارد.

وضعیت زراعی شهرستان های کوهدشت و رومشکان:
شهرستان های رومشکان و کوهدشت بر اساس آخرین ارزیابی اداره کل آمار معاونت برنامه ریزی استانداری لرستان، مساحت اراضی کشاورزی آن ها حدود ۲۰۰ هزار هکتار می باشد که معادل ۲۵ درصد اراضی زراعی استان لرستان است. همچنین باید توجه داشت که از این مقدار زمین های زراعی نزدیک ۱۲ درصد آن ها به صورت آبی کشت می شوند و بقیه این زمین ها به صورت دیم زیرکشت قرار می گیرند. میانگین بارش سال گذشته زراعی شهرستان کوهدشت و رومشکان ۴۴۹ میلی متر بوده است.
در شهرستان کوهدشت و رومشکان محصولات متنوعی مانند نخود، گندم، جو، چغندرقند، ذرت و صیفی و سبزی جات کشت می شده است، اما در چند سال اخیر بدلیل کاهش نزولات جوی و افزایش بهره برداری از منابع آب های زیر زمینی کشت گیاهان آبدوست هر ساله در این شهرستان ها با چالش های زیادی روبرو بوده است و از آن چشم پوشی شده است، اما امسال طی حکمی که اطلاع رسانی هم شده است کشت گیاهان آبدوست در این شهرستان ها ممنوع شده است و باعث نارضایتی برخی از کشاورزان این شهرستان شده است. در شهرستان های کوهدشت و رومشکان کشت چغندر و ذرت ممنوع شده است که این امر در اثر کاهش سطح ذخایر آب های زیر زمینی و چالش های تامین آب شرب شهرستان بوده است.
در این شهرستان ها ۲۳۰ هزار نفر زندگی می کنند که شغل عمده ی آنها کشاورزی است، یا به بیان دیگر، محور تولید وکار این شهرستان ها کشاورزی است. با توجه به این که، رژیم بارندگی این شهرستان ها عمدتاً زمستانه – بهاره است، لذا در فصل کشت، بدلیل عدم آب باران و جریان های سطحی جاری اجباراً از آب زیرزمینی برای کشت محصولات مانند ذرت و چغندر قند استفاده می کنند. تا قبل از دهه ۱۳۳۰، از آب چشمه ها برای آبیاری زمین های کشاورزی استفاده می شده است، ولی بعدها که حفر چاه های عمیق در دشت های شهرستان ها متداول شد، آب های زیر زمینی دشت ها توسط آن ها استخراج گردیده و به مصارف کشاورزی میرسد. با اضافه شدن این منبع آب جدید(چاه)، کشاورزی رونق بسیار یافت و به تبع آن استخراج آب های زیرزمینی نیز، هر چه بیشتر توسعه یافته است. علائم بحران آب، از اوایل سال ۱۳۸۳ در بعضی از دشت های شهرستان کوهدشت، از طریق افت مستمر سطح آب زیر زمینی مشاهده گردید. یک مدیریت کارآمد، حکم می کرد که پس از مشاهده بحران، اقداماتی اساسی در جهت مهار افت سطح آب زیرزمینی، در کوتاه مدت توسط دولت وقت صورت گیرد و در بلند مدت، تمهیداتی پیرامون تقویت پتانسیل آبی و تعادل بخشی این دشت ها، از طریق کاهش آبدهی چاه ها، جلوگیری از اضافه برداشت و یا تغذیه مصنوعی منابع آب های زیر زمینی و غیره به عمل آید. ولی چون این قبیل اقدامات، به طور جدی صورت نگرفته است، در نتیجه اکنون تمام دشت های شهرستان کوهدشت و رومشکان سرنوشت یکسانی پیدا کردند. جالب این است که در اغلب موارد علت اصلی بحران آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان، خشکسالی ها و کمبود نزولات جوی قلمداد شده و از اضافه برداشت ها برداشت (بیشتر از تغذیه) یا توسعه ناپایدار، کمتر صحبت شده است. در حالی که علت اصلی بحران آب در شهرستان کوهدشت و رومشکان اضافه برداشت ها است و نقش کاهش نزولات جوی و خشکسالی کمتر است، اگرچه خشکسالی ها نیز در این زمینه نقش داشته اند. همچنین عدم اطلاعات کافی مصرف کنندگان اصلی آب از پیدایش، مدیریت و مصرف آب سبب شده است که آنان از وضعیت پتانسیل آب زیر زمینی منطقه خود، اطلاع کافی نداشته و بدون توجه به شرایط موجود اقدام به بهره برداری بی رویه و غیر مجاز نمایند. بهترین گواه این ادعا، چاه های غیرمجاز، بدون پروانه وکاهش سطح آب های زیر زمینی(۷متر) است. همچنین کمبود آگاهی از مدیریت مخازن آب های زیرزمینی، نیز نحوه تغذیه، تخلیه طبیعی و مصنوعی آن، باعث شده است که کشاورزان در سالهای خشک و یا دوره های خشکسالی هیدرولوژیکی، به جای محدود کردن بهره برداری و کاهش دبی چاه ها، اقدام به افزایش زمان کارکرد چاه و افزایش دبی آن نمایند. این نیز موجب تشدید اضافه برداشت ها از منابع آب های زیر زمینی و کسری آن شده است.
گیاه ذرت، یکی از گیاهان آبدوست می باشد، کشت ذرت سالانه در دنیا ۵۵۰ بلیون متر مکعب آب مصرف می کند که در حدود ۸ درصد مصرف سالیانه آب می باشد. در کشور ما برای تولید ذرت به طور متوسط ۱۰۰۰۰-۱۲۰۰۰ متر مکعب آب نیاز است. در مورد چغندر قند نیز برای تولید یک غده ۵۰۰ گرمی حدود ۴۰ تا۵۰ لیتر آب مورد نیاز است. همچنین کل آب مورد نیاز چغندر قند در طول دوره رشد در مناطق مختلف کشور را بین ۷۵۰۰ – ۱۴۰۰۰ متر مکعب در هکتار ذکر کرده اند.

پیامد های بحران آب در دشت های کوهدشت و رومشکان:
بحران کمبود آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان دارای پیامدهای متعدد و متفاوتی است که اگر چاره ای نیک اندیشه نشود در آینده ای نزدیک تبعات آن دامن گیر شهرستان و استان را خواهد گرفت. برخی از آن ها را به اختصار بیان می کنیم:
مهاجرت روستایان به شهرها: در اثر کم شدن منابع آبی و به تبع آن کاهش درآمد کشاورزی، روستائیان ناچار به شهرها روی آورده و بدلیل نبود شغل خاص برای آنان اغلب به کارهای غیر مفید روی می آورند و یا به شهر های دور و پایتخت برای امرار معاش مراجعت می کنند که این امر خود مشکلات عدیده ای را برای جامعه به وجود می آورد.
کاهش حجم فضاهای خالی و نشست زمین: افت مستمر سطح آب های زیرزمینی، که در اثر استخراج بیش از حد آب صورت می گیرد، سبب خالی شدن آب بخشی از سفره های زیر زمینی می شود. وقتی که این قسمت از ذخایر، به ویژه آن هایی که از رسوبات دانه ریز درست شده اند، برای مدت نسبتا طولانی بی آب می شوند، رسوبات منقبض و فشرده شده، و از حالت اولیه خود که عمدتاً به صورت مکعبی است، خارج و به شکل چهاروجهی های نیمه متراکم تا متراکم در می آید. در دانه های کاملا گرد و یکنواخت، حجم فضا های خالی آن ها از حدود ۴۸ درصد به ۲۶ درصد کاهش پیدا می کند که در نتیجه نشست زمین را در پی دارد. بعنوان مثال فورستر و همکاران در سال ۱۹۸۰ نشست زمین در بانکوک را به میزان ۶۰ متر گزارش کردند و یا اینکه کارانت و همکاران بین سال های ۱۹۵۰-۱۹۶۵ میزان نشست دشت های تایوان را ۴۲ متر گزارش کردند( یعنی سالی حدود ۱۲ سانتی متر).
مشکل در تامین آب شرب ساکنین این مناطق درگیری کم آبی: شهرستان های رومشکان و کوهدشت حدود ۲۳۰ هزار نفر جمعیت دارند. در این مناطق تعداد ۹۲۶ حلقه چاه وجود دارد که از این مقدار فقط ۳۲ حلقه آن جهت تامین آب شرب(۲۳ حلقه آبرفتی و ۹ حلقه آن آهکی است) وجود دارد که از این تعداد هم ۹ حلقه آن از مدار خارج شده اند. از طرفی باید ذکر کرد که سرانه مصرف هر فرد در استان لرستان ۲۰۰ لیتر می باشد که با توجه جمعیت شهرستان کوهدشت و رومشکان ما میزان حدود ۱۷ میلیون مترمکعب آب فقط برای مصارف شرب در سال نیاز داریم( این در حالی است که سالانه طبق آمار ها ۱۵۰ میلیون متر مکعب از منابع زیر زمینی آب برداشت شده است) و درصورت مداومت کشت گیاهان آبدوست مانند چغندر، ذرت و صیفی کارها، در سال آینده یعنی ۹۴ بخوبی این مشکل قابل لمس خواهد بود، هرچند که اکنون هم بخشی از روستاهای شهرستان های کوهدشت و رومشکان توسط تانکر برای آن ها آب حمل می شود که جوابگو هم نیست و حتی در شهرستان کوهدشت نیز بخش های از شهر مانند شهرک امام خمینی با مشکل کمبود آب و قطعی مکرر آب مواجه هستند. در شهرستان رومشکان نیز، مرکزیت این شهرستان و بخش های تابع با مشکلات کم آبی از الان دست و پنجه نرم می کنند و بار ها فرمانداران محترم و دانای این دو شهرستان (جناب محمدی و محمدی نژاد) تذکر این نکته را در سخنان خود داده اند و از پیامد های این کمبود آب در بخش کشاورزی و تامین شرب این شهرستان ها ابراز نگرانی کرده اند.

پیشنهادات:
تصفیه آب های فاضلاب شهری و بکارگیری آن در مصارف کشاورزی: بهره برداری صحیح از تصفیه فاضلاب شهری، نه تنها مشکل آلودگی آبهای سطحی را برطرف می کند، باعث حفظ منابع آب می گردد. از اواخر قرن بیستم استفاده از پساب و فاضلاب های شهری و صنعتی، مورد توجه بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا از جمله آمریکا، انگلیس و آلمان قرار گرفته و آب بازیافتی حاصل از تصفیه این فاضلاب ها برای آبیاری سطح وسیعی از اراضی کشاورزی این کشور ها مورد استفاده قرار می گیرد. کشورهای خاورمیانه که اکثر آنها در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار دارند مانند مراکش، اردن، عربستان، عمان، پاکستان و امارات متحده عربی هر کدام طرح هایی را برای کاربرد دوباره ی فاضلاب تصفیه شده در کشاورزی در دست اجرا دارند. در کشور ما هم طرح های در سطح کوچک آغاز شده ولی استان لرستان و بخصوص شهرستان کوهدشت می تواند در شکوفایی این طرح های جدید با توجه به دشت های حاصلخیز و تشنه خود، بستری مناسب باشدکه لازمه ی آن هم زهکشی زمین ها کشاورزی برای بازده بیشتر و جلوگیری از شوری آن ها است.
تغییر الگوی کشت در شهرستان های کوهدشت و رومشکان: الگوی کشت عبارت است از تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مطابق با سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان منطقه مورد نظر و بهره‌گیری بهینه از ظرفیتهای طبیعی منطقه مورد نظر است. تغییر الگوی کشت یکی از راهکار های مناسب برای جلوگیری از هدر رفت آب در بخش کشاورزی با توجه کمبود آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان است. به صورت اصولی برای تعریف یک الگوی کشت در یک منطقه معمولا پارامترهایی مانند شرایط اقلیمی منطقه، میزان نزولات جوی، بافت خاک منطقه و ارتفاع از سطح دریا منطقه مورد نظر را ملاک قرار می دهند. در شهرستان های کوهدشت و رومشکان می توان از کلزا، زعفران، کنجد، باغات زیتون و پسته (البته با استفاده از سیستم های تحت فشار) بهره برد، که بارها ریاست محترم سازمان کشاورزی استان جناب مهندس غضنفری هم بر لزوم تغییر این الگوی کشت در شهرستان های کوهدشت و رومشکان تاکید ورزیده اند.
استفاده از کشت های گلخانه ای وکشت های هیدروپونیک (کشت آبکشت): استفاده از این روش های کشت مزایای زیادی از جمله افزایش عملکر در واحد سطح تا حدود ۱۷ برابر و کاهش مصرف آب تا حدود ۱۲-۱۰ برابر را در بر خواهد داشت. در این سیستم ها می توان محصولات گوناگونی چون خیار، گوجه فرنگی، کلم، کاهو، انواع گیاهان علفی، هندوانه، اسفناج، انواع فلفل ها، بادمجان، گل ها و گیاهان زینتی مخصوصاً ارکید کشت کرد و حتی در بعضی مناطق موز، هویج، لوبیا سبز، تربچه، شاهی آبی و چغندر را نیز تولید کرده اند.
طرح توسعه سدهای خاکی و آب بندها: ایجاد چنین طرح های ضمن جلوگیری از سیلاب ها در مناطق و دامنه کوه ها باعث نفوذ تدریجی آب در طول فصل بارش شد و همچنین زمینه را برای تغذیه آبخوان ها و سفره های زیر زمینی فراهم کرد و از نشست و فرسایش زمین نیز جلوگیری می شود.
اتمام پروژه های زیرساختی در بخش کشاورزی شهرستان کوهدشت: از جمله آن ها می توان به سد معشوره اشاره کرد که علاوه بر سیراب کردن زمین های حاصلخیز دشت کوهدشت می تواند به گفته مدیر کل محترم جهاد کشاورزی استان جناب مهندس غضنفری ۹ هزار فرصت شغلی جدید نیز ایجاد کند.

سخن آخر:
کمبود آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان یکی از عوامل محدود کننده اصلی توسعه فعالیت های اقتصادی در دهه های آینده به شمار می رود. متأسفانه در شهرستان های کوهدشت و رومشکان هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ جایگاه خاص خود را پیدا نکرده است، به همین جهت دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که این مهم جز با ایجاد یک نظام جامع مدیریت آب میسر نیست. مجموعه اقداماتی که تاکنون در ارتباط با تأمین آب کشاورزی، شهری و صنعتی انجام شده، عمدتاً در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده است و کمتر توجهی به مدیریت مصرف گردیده است، به همین دلیل تجدید نظر در الگوی مصرف و صرفه جویی آب خصوصاً در بخش کشاورزی و افزایش بهره وری و راندمان تولید کلیه بخش های تولید و مصرف کننده آب و نیز بخش مصرف خانگی از اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است.