مدیریت استراتژیک منابع آب در استان لرستان

 

 

* دکتر محمدمراد شیخی / میرملاس : 

 

ضمن ابراز تاسف و تاثر عمیق قلبی از درگذشت چند نفر از عزیزان این شهرستان و خسارت های سنگین وارده،اگر به مشکلات اخیر در شهرستان کوهدشت نگاهی داشته باشیم می توان تاثیر آشفتگی های زیست محیطی ناشی از تخریب مراتع و جنگل ها  و تغییرات آب و خاک و عدم توجه دولت به این شهرستان در زمینه زیرساخت های عمرانی و احداث سازه های آبخیزداری را متوجه شد. عدم وجود برنامه مشخص و علمی و قوانین دقیق با پشتوانه اجرایی جدی در زمینه منابع طبیعی، تخریب جنگل ها و مراتع و به عبارتی تغییر اکوسیستم های طبیعی و عدم سرمایه گذاری دولت در بخش آبخیزداری و همچنین عدم وجود زیرساخت های شهری در این شهرستان باعث ایجاد حوادثی است که امروز مردم شریف و ولایتمدار شهرستان کوهدشت را گرفتار و در ماتم فروبرده است. اگر نگاهی علمی و کارشناسی به منطقه داشته باشیم، ضرورت سرمایه گذاری دولت درامور زیر ساخت عمرانی و سازه های آبخیزداری را در منطقه درمی یابیم، اگر دولت در طول ۳۵ سال گذشته به اندازه حداقلی از حق طبیعی این شهرستان در زمینه سازه های آبخیزداری و زیر ساخت های عمرانی سرمایه گذاری میکرد این شهرستان در سال های گذشته از کم آبی رنج نمی برد و امروز از اثرات ویرانگر سیل آسیب جدی نمی دید. مطابق وعده قبلی در زمینه مدیریت استراتژیک منابع آب مطالبی را در دو بخش شامل مشکلات موجود و راهکارهای حل بحران خدمتتان تقدیم می کنم، امید است مورد رضایت خداوند متعال و شما مردم  شریف قرار گیرد.

الف: مشکلات موجود: 

امروزه بحث آب برای تمامی کشورها بحثی حیاتی است. درجۀ اهمیّت این نعمت خداداد به حدی است که بسیاری از کارشناسان معتقدند که جنگ های آیندۀ بشر بر سرِ آب خواهد بود.با نگاهی به سیر وقایع مرتبط با آب و نحوۀ سرمایه گذاری دولت در این خصوص از یک سو و خشک شدن تدریجی منابع آب و آشفتگی های زیست محیطی از سوی دیگر، میتوان گفت کهچند وقتی است که زنگ های هشدار برای مدیریت منابع آب به صدا در آمده است. بسیاری از مناطق که تا چند سال قبل یک اکوسیستم آبخیز به شمار می رفتند، امروزه به دشت های خشک و بی آب بدل شده و عدم مدیریت پایدار و آینده نگر بر روی منابع آب زیر زمینی باعث گردیده است که سطح ایستابی این منابع در مناطقی در ۱۵ سال گذشته دست کم ۱۵ متر نشست کند.

بنا بر این تردیدی وجود ندارد که موضوع آبیکی از مهم ترین چالش هایی است که کشور و منطقۀ ما حتی بیشتر از امروز، در آینده  با آن روبرو خواهد بود. این در حالی است که لرستان به لحاظ قرار داشتن در حوزۀ آبخیز زاگرس میانی در سالهای گذشته یکی از استانهای پرآب کشور بودهاست. رودهای لرستان سرشاخه های اصلی کرخه و کارون بوده و سرچشمه و کانون تغذیۀ این رودها نیز دامنه های زاگرس میانی است. میانگین بارش نزولات جوی در سطح کشور ۲۵۰ میلیمتر و در لرستان حدود ۳۵۰ میلیمتر است. علاوه بر آن ۱۲ درصد از آب های سطحی کشور در استان لرستان قرار دارد. با توجه به حجم بارش ها و شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی،این استان از پتانسیل ۱۰ میلیارد متر مکعب آب سطحی و زیر سطحی برخوردار است. اما به دلیل شرایط خاص توپوگرافی و کوهستانی بودن و شیب زیاد اراضی استان متأسفانهحدود۸۰ درصد از آب  استان با شتاب زیاد از استان خارج، و وارد منطقۀ کم ارتفاع دشت خوزستان می شود. این مشکل دقیقاً مصداق آن تمثیل معروف است که حالِتشنه ای را بر لب دریا توصیف می کند. 

 

با نگاهی دقیق و علمی میتوان گفت که در زمینۀ آب های زیر زمینی نیز به همین نحو امکانات و ظرفیت های کلان استان در حوزۀ آب دستخوش بی نظمی های عدیده و هدررفت پرشتاب منابع آب است. مجموع برداشت استان از این منابعبه صورت چاه عمیق و نیمه عمیق، چشمه و قنات و برداشتهای سطحی کمی بیش از ۲ میلیارد متر مکعب است. اما حدود ۹۹ درصد از این آب قابل استفاده، از منابع آب زیرزمینی (عموماً از طریق چاه های عمیق و نیمه عمیق) تأمین می شود و تنها حدود ۱ درصد از آب مصرفی استان ما از آب های سطحی است. به عبارت دیگر بار اصلی آبِ مصرفی استان ما بر دوشِ سفره های آب زیرزمینی است. وفور چاه های عمیق و نیمه عمیق و عدم اِعمال مدیریت بهینۀ آب در ۲۰ سال گذشته باعث گردیده است که بخش اعظم ظرفیت های بالقوۀ ما در بخش تأمین و تقویت آب سفره های زیرزمینی از دست برود. و معمولاً چون انجام کارهای اساسی در این زمینه دشوار و پرمشقت است، راهکار کارشناسان ما نیز معمولاً سهل الوصول ترین راهکارهاست که همانا جلوگیری کردن از ادامۀ کشتِ محصولات آبدوست است. اما این کار تنها روند تخلیۀ منابع آب زیرزمینی را کمی کُندتر می کند. و تأثیری بر روی تقویت سفره های آب زیرزمینی نمی گذارد. حالا که تعداد زیادی از چاهها، چشمه ها، سراب ها و قنوات خشک شده و استان ما در زمینۀ کمبود آب در مرز هشدار قرار گرفته است، می توان پرسید که برای مدیریت بهینه و پایدار منابع آب استان چه کاری می توان انجام داد و چگونه می توان از یک سو از شیب هدر رفت ظرفیت های موجود کاستو از سوی دیگر بر روند تقویت منابع آب زیرزمینی افزود؟ یک راهکار اصولی و مؤثر باید هر دو بخش این پرسش را پوشش دهد. 

در ابتدا از ظرفیت های آب استان یاد کردیم. تمامی مسئولین و بخصوص مقامات ارشد استان و استاندار محترم هم بیش از هر کس دیگری با مشکل رو به وخامت کمبود آب را لمس کرده اند. با وجود این استعدادهای طبیعی و سرمایه عظیممتأسفانه بیشتر نقاط استان از کمبود آب اشامیدنی و زمینهای کشاورزی از خشکسالی رنج جدی می برند. آب پیام آور سلامتی و نشاط و عنصر اصلی حیات است. و امنیت پایدار منابع آب، امنیتِ کلی را در پی دارد.وضعیت کم آبی در استان تنها مربوط به یک شهرستان نیست بلکه عموما همه شهرستانهای استان درگیر این معضل هستند.در اکثر شهرستان ها تعداد از روستاها با تانکر آبرسانی می شود و مردم آن مناطق با بحران های روانی جدی مواجه و در خیلی از آنها با وجود پتانسیل های خدادای زیاد مجبور به ترک منطقه شده اند. لذا نگارنده بر حسب احساس وظیفه ی دینی و ملّی که ناشی از گرایش تحصیلی و تخصص اینجانب است، در قالب چند فراز و نکتۀ کلیدی این مسئله را بررسی نموده و کوشیده ام راه حل های برون رفت از این مشکل را نیز ارائه نمایم: 

 

*یکی از ریشه های اصلی مشکل آب استان ما، عدم استفاده صحیح از منابع آب موجود و به عبارتی اسراف در مصرف است. ما ذخایر ارزان آب را به ارزانی مصرف کرده و به پایان رسانده ایم؛ و اکنون به علت سیاست هایی که به زیاده روی در مصرف آب انجامیده با بحران روبرو شده ایم. مصرف ما حدود ۱۰۰ درصد از متوسط مصرف جهانی بالاتر است. 

 

*یکی دیگر از دلایل کلیدی کمبود منابع آب در استان ما، ناشی از تغییرات اقلیمی سال های اخیر است. این در حالی است که نزولات جوی در این سال ها کمکی به تقویت سفره های آب زیرزمینی نکرده و کاهش ذخیره آب و پائین رفتن سطح آب های زیرزمینی از یک سو و افزایش مصرف از سوی دیگر زنگ های خطر را برای ما به صدا در آورده است. و همین وضعیت مدیریت استفاده بهینه از منابع آب را ضروری می کند. 

 

* از جمله دلایل دیگر کاهش منابع آب در استان، مصرف بالای آبدر بخش کشاورزی با توجه به ناکارآمدی زیرساخت های آبیاری در کشاورزی ماست.ما نزدیک ۹۰ درصد آب را در بخش کشاورزی استفاده می‌کنیم. این در حالی است که راندمان آبیاری استان زیر ۲۰ درصد است. به عبارت دیگر ۸۰ درصد از آب مصرفی بخش کشاورزی را باید به حساب هدررفت منابع آب گذاشت. در صورتیکه راندمان آبیاری کشور بین ۳۰ تا ۴۰ درصد وراندمان آبیاری در جهان حدود ۷۵ درصد است،  ما نمی‌توانیم راندمان آبیاری‌مان را به ۷۵ درصد جهانی برسانیم. اما می‌توانیم در صورت توجه علمی و سرمایه گذاری لازم با افزایش سالانه ۵ تا ۱۰ درصد این راندمانرا به بالاتر از متوسط کشوری بهبود دهیم.

 

* یکی دیگر از دلایل کاهش منابع آب در استان،مصرف بالای آب به خاطر نبود راهکارها و ابزارهای سیاسی و قانونی لازم در زمینه مقررات مربوط به مدیریت و مصرف آب در استان است. دسترسیآسان و بدون نظارت به آب، و نبود سیستم اندازه گیری برای چاه های موجود در استان (که بسیاری از آنها غیر قانونی است) باعث شده آب های زیرزمینی حدود۵۰ درصد و حتی بیشتر، کاهش پیدا کرده و میزان املاح منابع موجود هم به علت کاهش سطح ایستایی بیش از حد استاندارد است. کشاورزان از انگیزه لازم برای مصرف بهینه آب برخوردار نیستند. در بسیاری از مناطق، آب مورد نیاز کشاورزی یا رایگان است و یا بسیار ارزان. در چنین وضعیتی، کشاورزان انگیزه ای برای ذخیره و محدود کردن مصرف آب ندارند و نیازی هم نمی بینند که کشت محصولات آبدوست را به علت مزیّت اقتصادی رها کنند. در حالی که تحقیقات حاکی از ارزش اقتصادی سرمایه گذاری در فن آوری هایی است که به مصرف بهینه آب می انجامد. به عبارت دیگر اگر کشاورزان بتوانند از فن آوری های کاهش مصرف آب بهره ببرند، به علت کاهش هزینه های تولید می توانند حتی با وجود کشت گیاهان غیر آبدوست، سود بیشتری هم نصیب خود کنند. 

 

*مشکل دیگر استان این است که در سال های گذشته دولت سیاست هایی را برای کاشت محصولاتی اعمال کرده که برای آب و هوا و خاک استان مناسب نبودند. این امر باعث شد که زمین هایی آبیاری شوند که اصولا برای کشاورزی مناسب نیستند و با رقابت بیشتر بر سر منابع موجود، سطح ایستایی آّب های زیرزمینی پائین تر هم رفت. ما باید اصول اولیه اقتصاد را در حوزه کشاورزی مد نظر قرار دهیم: صرفه جویی به مقیاس (هزینه استفاده بر اساسِ میزان بازده و یا مقیاس عملیات )،  بازده محصول ( به کارگیری میزان مناسبی از سرمایه و کار برای کاهش هزینه های تولید)، و نیز برتری نسبی ( تمرکز بر تولیداتی که کمترین هزینه را برای ما در بر دارد). با تمرکز کردن و تخصص یافتن در تولیدات کشاورزی که با آب و هوا و خاک کشور بیشترین سازگاری را دارد، مشکلات مربوط به عرضه آب و ظرفیت تولید مواد غذایی کاهش خواهد یافت و اقتصاد تقویت خواهد شد. 

*از جمله مشکلات اساسی استان ضعف زیر ساخت های عمرانی و سازه های آبخیزداری است. اگر دولت در در زمینه های عمرانی و در حاشیه  دامنه ها به احداث سازه های آبخیزداری مبادرت می ورزید ، با ایجاد کانال وهدایت آبهای ذخیره شده میتوانست کمک زیادی به کشاورزان و در مواقع سیل مانع از اثرات تخریبی و جانسوز گردد.

 

*از جمله مشکلات جدی استان عدم احداث سد در دولت های گذشته و عدم توجه دولت فعلی به سدهای در دست اجرای فعلی استانو یا افزایش بازدهی این سدها است. هم اکنون نزدیک ۶۵۰ سد در کشور در دست بهره برداری، ۱۴۶ سد در حال اجرا و ۵۰۰ پروژه سدسازی دیگر در دست مطالعه است. سهم لرستان از این سدها شامل ۳ سد در حال بهره برداری، ۹ سد در حال اجرا و ۲۸ سد در دست مطالعه است.مقدار سطح زیر کشت در سدهای در دست بهره برداری موجود کشور ۲۴۵۷۰۹۵ هکتار است در صورتیکه مقدار سطح زیر کشت در لرستان ۲۰۹۰ هکتار یعنی ۰۸/ درصد می باشد. مقدار سطح زیر کشت برای سدهای در دست اجرا در کل کشور ۸۹۴۹۵۶ هکتار در نظر گرفته شده است و سهم لرستان ۷۱۶۰۵ در نظر گرفته شده است. اگر دولت عادلانه به بودجه های اختصاصی به این سدها توجه کند و در طراحی اولیه و علمی  این سدها  تغییری ایجاد نکند، بطوریکه این سدها از جمله سد گاوشمار با طراحی اولیه و بر اساس مصرف کشاورزیساخته شوند، سهم لرستان از سطح زیر کشت ۱/ ۲ درصد کل کشور می شود. پس لازم است همه دلسوزان استان تلاش کنند که این حق طبیعی استان که با تلاش مسئولان فعلی و گذشته روند اجرایی پیدا کرده دچار تغییر ، اُفتِ ظرفیت و کاهش رشد نگردد.

*مشکل اساسی دیگری که در خیلی از نقاط استان در زمینه آب باید به آن اشاره نمود، حفر چاه های موجود بدون مطالعه علمی و دقیق و حفر آنها در نقطه نامناسب است. در زمینه حفر چاه های مورد نیاز برای آب معمولا منطقه مورد ارزیابی علمی قرار میگیرد و محل سفره های زیر زمینی و گسل ها به طور دقیق مشخص میگردد و سعی میشود در جایی که سفره های زیر زمینی با هم تلاقی پیدا می کنند و قبل از خروج از طریق گسل چاه حفر شود تا هم میزان بازدهی بالا رود و از هدر رفت آب از طریق گسل جلوگیری شود.

ضمن تشکر و سپاس عمیق از مدیریت محترم سایت میرملاس وتمامی شما دوستانی که این مطالب را مورد توجه قرار میدهید به عرض می رساند با دیده منت از راهنمایی های شما عزیزان استقبال کرده و ضمن لحاظ کردن نظرات ارزشمند شما، مطلب تکمیلی را خدمت استاندار محترم ارسال خواهم نمود. در پایان از مدیر محترم سایت وزین و پر مخاطب میرملاس درخواست دارم با توجه به حجم بالا مطلب در صورت صلاحدید، مطلب را در دو بخش شامل مشکلات موجود  و ۱۵ راهکاربرای جلوگیری از بحران و حل مشکلات موجود به خدمت شما عزیزان ارائه نمایند.