تاثیرات خشکسالی بر اکوسیستم های طبیعی کوهدشت

 احسان صلاحی / میرملاس : 

کشور ایران به لحاظ اقلیمی جز مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب می شود به طوری که میانگین بارش سالیانه آن کمتر از ۳/۱ بارش سالیانه کره زمین است. همین میزان بارش نیز به طور یکنواخت در سطح کشور پخش نمی شود و تغییرات شدت بارش و توزیع نامناسب آن از ۵۰ تا ۲۰۰۰ میلی متر در سال متغیر است. میزان سرانه آب جهان ۸۰۰۰ مترمکعب در سال است که پیش بینی میشود تا سال ۱۴۰۰ این مقدار در کشور ایران به ۱۳۰۰ مترمکعب در سال کاهش پیدا کند. کل آب مصرفی ایران ۹۰ میلیارد مترمکعب در سال است که ۸۵ میلیارد مترمکعب آن وارد چرخه کشاورزی می شود و ۶۵ درصد این مقدار به علت شیوه های غلط آبیاری هدر می رود به عبارت دیگر بازده آبیاری در ایران ۳۲ درصد است. طبق آخرین آمار سازمان خوار و بار جهانی(فائو) کل تولیدات کشاورزی ایران ۶۵ میلیون تن معادل ۸۵ میلیارد متر مکعب آب(مجازی) است که تا سال ۱۴۰۰ این مقدار تقریبا ۲ برابر خواهد شد در حالی که کل پتانسیل منابع آبی تجدیدشونده کشور ۱۳۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. بر اساس نقشه های جامع خشکسالی از ۶۰۹ دشت موجود در کشور ۳۳ درصد آن ها از جمله برخی از دشت های استان لرستان( مانند شهرستان کوهدشت) درگیر خشکسالی شده اند.

خشکسالی در دشت ها ی کوهدشت باعث مشکلات عدیده ای از جمله:

تاثیر خشکسالی بر روی بافت خاک منطقه:
خاک به دلیل وابستگی بخش کشاورزی به آن اولین بخشی است که تحت تاثیر پیامد های خشکسالی قرار می گیرد. بافت خاک و ریز دانه های خاک بدلیل کاهش رطوبت و افت منابع آب های زیر زمینی منقبض و فشرده شده، و از حالت اولیه خود که عمدتاً به صورت مکعبی است، خارج و به شکل چهاروجهی های نیمه متراکم تا متراکم در می آید. در دانه های خاک، حجم فضا های خالی آن ها از حدود ۴۸ درصد به ۲۶ درصد کاهش پیدا می کند که در نتیجه نشست زمین و فرسایش بادی را در سال آینده در صورت عدم مدیریت منابع آبی در پی دارد.

تاثیر مخرب بر محیط زیست شهرستان:
در شهرستان کوهدشت کاهش نزولات جوی، خشک شدن چشمه ها و کاهش منابع آب های زیر زمینی در روند طبیعی حیات موجودات زنده در اکوسیستم های طبیعی این شهرستان اختلال ایجاد کرده است و ممکن باعث کاهش زادآوری و تجدید گونه های گیاهی و جانوری موجود در اکوسیستم های طبیعی این شهرستان شده، درنتیجه باعث انقراض گونه های نادر و از بین رفتن ذخایر ژنتیکی موجود در منطقه گردد. همچنین خشکسالی باعث تشدید شرایط نامناسب برای مراتع و جنگل های بلوط شهرستان کوهدشت مانند آتش سوزی و بروز بیماری ها شده است بطوریکه این مشکلات به همراه پدیده ریزگرد های عربی در چند سال اخیر باعث نابودی ریه های تنفسی این بخش مهم و عمده محیط زیست شهرستان کوهدشت شده است. شهرستان کوهدشت دارای ۲۸۰ هزار هکتار مراتع و جنگل می باشد که از این حیث حدود ۱۵ درصد مراتع و جنگل های استان را به خود اختصاص داده است .

تاثیرات خشکسالی بر روی کشاورزی شهرستان کوهدشت:
کل مساحت اراضی کشاورزی شهرستان ۱۹۱۵۷۲ هکتار، معادل ۲۵ درصد اراضی زراعی استان است که از این مساحت،۱۹۲۹۷ هکتار آبی و ۱۷۲۲۷۵ هکتار دیگر دیم می‌باشد و سالانه ۱۵۴۱۴۵ هکتار از آن زیر کشت محصولات کشاورزی می‌رود. در سالیان گذشته این شهرستان با تولید ۳۰۹۲۰۵ تن محصولات زراعی، یعنی۷/۱۶ درصد تولید محصولات زراعی استان، هم‌چنین با ۲۳۹۴ هکتار سطح باغات مثمر با تولید سالانه ۲۸۰۰۰ تن یعنی معادل ۵/۱۲ درصد تولید باغات استان و با دارا بودن ۶۵۰ هزار واحد دامی با تولید ۲۵ هزار تن محصولات دامی را به خود اختصاص داده بود که در اثر خشکسالی و کمبود منابع آبی این تولیدات کاهش چشم گیری داشته است. البته باید خاطر نشان کرد که کشاورزی کوهدشت نیازمند تحول اساسی در بحث تغییر الگوی کشت می باشد که تا کنون به آن توجه نگردیده است.
همچنین خشکسالی باعث طغیان و بروز اپیدمی های خطرناک آفات و بیماری همچون زوال بلوط و طغیان سن گندم در شهرستان کوهدشت شده است. در این وضعیت جهت کنترل اوضاع از سموم سنتتیک استفاده می شود که کاربرد این سموم علاوه بر ایجاد نسل ها و نژاد های مقاوم در آفات و بیماری ها باعث آلودگی بیشتر منابع آبی ناچیز باقی مانده در محیط و خطرات زیست محیطی بیشتری می شود.
از طرف دیگر خشکسالی حتی بر روی دامپروی شهرستان که با اقتصاد اکثرا خانوار های شهری، روستایی و عشایری شهرستان کوهدشت در ارتباط است تاثیر منفی گذاشته و باعث کاهش قیمت تموم شده دام شده است و همین امر مشکلات اقتصادی زیادی را برای دامداران به بار آورده است.

تاثیر خشکسالی بر منابع آب های زیر زمینی شهرستان کوهدشت:
تعداد چاه های آب در شهرستان کوهدشت در حدود ۲۸۰ حلقه چاه می باشد که از همین تعداد تنها ۱۴ عدد برای تامین آب شرب ساکنین این منطقه مورد استفاده قرار می گیرد و مابقی آن در جهت تامین آب کشاورزی می باشد. در سال های اخیر هم به دلیل کاهش نزولات جوی و عدم برنامه کارآمد برای پیشگیری از تبعات خشکسالی میزان استحصال از این چاه ها برای کشاورزی و کشت گیاهان آبدوست افزایش یافته، بطوریکه در بعضی مناطق این چاه ها یا دچار ریزش دیواره و مسدود شدن گردیده اند یا سطح منابع زیر زمینی در آن ها تا ۲۹ متر کاهش پیدا کرده اند.
تاثیرات مخرب بر روی اقتصاد و معیشت جوامع روستایی و عشایری شهرستان کوهدشت:
شهرستان کوهدشت با وسعتی در حدود ۳۱۳۷ کیلومتر مربع دارای ۲۷۶ نقطه روستایی و ۳۵۸۲ خانوار عشایری می باشد. خشکسالی در این مناطق باعث کاهش برداشت محصول، علوفه و درآمد کشاورزان، عشایر و از همه مهم تر مشکلات تامین آب شرب و دام های آن شده در نتیجه تبعات سنگینی را برای آن ها به بار اورده است. از طرف دیگر کاهش تولید در اثر خشکسالی زندگی دامداران، کشاورزان و عشایر منطقه را مورد تهدید قرار داده و باعث شده تعداد زیادی از این عزیزان این مناطق را ترک کرده و برای امرار معاش به شهر روی آوردند که خود این امر باعث مشکلات عدیده اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می شود.

راهکار های مدیریت خشکسالی در شهرستان کوهدشت:
انجام عملیات های سازه ای مانند سد و آبند های خاکی به ‌منظور تسریع در نفوذپذیری آب و کاهش اثرات خشکسالی
ارائه خدمات و تسهیلات زیربنایی و حمایت از نهادهای تأمین‌کننده اعتبارات خرد برای روستاییان، دامداران و عشایر شهرستان کوهدشت.
تدوین برنامه جامع تغییر الگوی کشت و انتخاب گونه‌های مناسب به‌منظور سازگار نمودن فعالیت‌های کشاورزی با شرایط آب و هوایی و منابع آبی شهرستان کوهدشت و جلوگیری از کشت گیاهان آبدوست در دشت های شهرستان.
جلوگیری از تخریب جنگل ها و مراتع جهت افزایش سطح زیر کشت در کانون های حاد درگیر مانند جاده اولاد قباد
توسعه بیمه‌های خشکسالی با حمایت‌های بخش دولتی
مناسب نمودن بسترهای فرهنگی و ترویج جلوگیری از اتلاف آب در بخش های کشاورزی، صنعتی و شرب شهرستان
برخورد قانونی با افراد سودجو و چاه های غیر مجاز که شبانه روز مشغول استحصال منابع ناچیز باقی مانده آب در دشت های کوهدشت هستند.
لزوم تسریع ساخت در طرح های مهم شهرستان کوهدشت مانند سد معشوره که بدلایل واهی و سیاسی هنوز اجرایی نشده است.

سخن آخر:
از خشکسالی بعنوان بی سر و صداترین بلای طبیعی نام برده می شود. این در حالی است که خطر و خسارت ناشی از خشکسالی به مراتب بیشتر از سایر بلایای طبیعی مانند سیل، طوفان و حتی زلزله می باشد. شهرستان کوهدشت یکی از مهم ترین شهر های استان لرستان و حتی غرب کشور می باشد اما کمبود بارش ها در سال های اخیر خسارت های زیادی در زمینه تولیدات باغی، زراعی، دامی و حتی به دلیل گرمای بیش از حد باعث آتش سوزی های گسترده در مراتع و جنگل های آن شده است که بخش مهمی از ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری غرب کشور را دارا می باشد. این شهرستان دارای پتانسیل های جغرافیای و انسانی بالایی می باشد و به همین دلیل نیازمند نگاه ویژه مدیران ارشد استان لرستان به این منطقه است که بتوانند گوشه ای از مشکلات این مردم محروم را کاهش دهند.