وظایف حکومت اسلامی

دکتر مصطفی ملکی / میرملاس :
اساساً هر دولت و حکومتی دارای آمریت و قدرت و اقتدار است. یعنی امر و نهی می‌کند، قوانین و مقررات وضع می‌کند و بر اجرای آنها نظارت می‌نماید. یکی از مباحث مهم آن است که این آمریت و اقتدار براساس چه اصول و ارزشی باید صورت پذیرد. امر و نهی و باید و نباید‌هایی که نهادهای مختلف بر افراد جامعه تحمیل می‌کنند با توجه به چه چارچوبی صورت می‌پذیرد. تردیدی نیست که بیشترین سرپرستی امور جاریه یک جامعه به منظور تدبیر و اصلاح روند فعالیت آنها، مربوط به حکومت اسلامی است. آیین اسلام که در پی آراستن روان افراد و ترسیم ساختار زندگی جمعی براساس فضائل اخلاقی است، برای کنترل این حرکت در کالبد اجتماعی اندیشیده و تمهیداتی را فراهم نموده است. از جمله این تمهیدات می‌توان به فریضه امر به معروف و نهى از منکر اشاره کرد. این فریضه اگر در آن جایگاهی که شرع مقدس برای آن در نظر دارد قرار بگیرد به خوبی نقش خود را در تکامل جامعه و سیر به سمت فضائل به اجرا در خواهد آورد و این کار از جمله وظایف حکومت اسلامی است. ارزش و اهمیت این دو فریضه یعنی امر به معروف و نهى از منکراز نظر اسلام بسیار قابل توجه است. این فریضه با رعایت شرایط آن یک تکلیف شرعی عمومی برای حفظ احکام اسلامی و سلامت جامعه است. اگر موضوع و شرایط امر به معروف و نهی از منکر محقق باشد، تکلیف شرعی و وظیفه واجب اجتماعی و انسانی همه مسلمین است. فقهای بزرگ اسلام اهتمام بلیغی در خصوص این فریضه نموده‌اند تا جایی که در کتب فقهی خود باب خاصی برای آن اختصاص داده‌اند. باید دانست هر آنچه در کتاب و سنت در ترغیب به این فریضه وارد شده باعث تحیر عقول و اندیشه‌ها می‌شود. امر به معروف و نهى از منکر مختص به اسلام نیست بلکه حدوث و بقاء هر شریعتی قائم به آن است. امر به معروف و نهى از منکر، به معناى داشتن حساسیت قوى نسبت به حضور منکرات و عدم حضور معروف‏ها است. مسلمان متعهد یا آن کس که زندگى اجتماعى فعالى دارد، کسى است که همواره در پى تحقق هنجارهاى دینى و آرمان‏هاى آن در جامعه است و تلاش می‌کند آنچه مایه تضعیف آن‌ها مى‏شود، از میان بردارد. شاید بتوان گفت که یکی از مهمترین و عامترین مفاهیم امر به معروف و نهی از منکر است چرا که این امر اختصاص به هیچ فرد، مقام دسته یا نهاد خاصی نداشته و در یک جامعه اسلامی همگان ملزم به تعاون در نیکی و ممانعت از شر و بدی هستند.
به طور کلی می‌توان گفت که ریشه و کلیات احکام شرعی را باید در قرآن کریم و شرح و تفصیل و شاخه‌های آن را در سنت جست. قرآن کریم در آیه‌‌های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است، از مجموع آیات و روایاتى که در موضوع امر به معروف و نهى از منکر وجود دارد استفاده مى شود که اسلام مى‌خواهد همه افراد جامعه اسلامى، به گونه اى تربیت شوند که در برابر رفتار هم دیگر احساس مسئولیت کنند؛ زیرا روشن است که مصالح و سعادت دنیوى و اخروى افراد جامعه به یک دیگر مرتبط است و اعمال و رفتار افراد اجتماع در سرنوشت یک دیگر تأثیر مى گذارد و آثار صلاح و فساد افراد، تنها به خود آنها محدود نمى شود، بلکه نتایج مثبت و منفى بسیارى از اعمال اعضاى جامعه، به کسانى بر مى گردد که در آن جامعه زندگى مى کنند؛ براى مثال سود و زیان رعایت یا عدم رعایت قوانین اجتماعى به همه مى رسد. کارهاى خوب نیکوکاران در سعادت دیگران مؤثر است و کارهاى بد بدکاران نیز در جامعه اثر مى گذارد و اساساً افراد جامعه، مانند اعضاى یک پیکرند که اگر یکى از عضوها سلامت خود را از دست بدهد، دیگر اعضا را نیز با مشکل روبه رو مى کند. از همین رو، حتى در جوامع غربى که فردگرایند و معمولاً در کار یک دیگر دخالت نمى کنند، درباره امورى که آثار منفى در جامعه دارد و منافع مادى آنان را به خطر مى اندازد، حساسیت نشان داده و درباره این گونه امور، نظارت و کنترل دارند. نمونه های از آیات مربوط امر به معروف و نهى از منکر که از سیاق آنها وجوب این فریضه استفاده می شود عبارتنداز:
آیه اول: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیا بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» (توبه ۷۱) مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یکدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنکر می کنند، نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می کنند. به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یکدیگر علاقمند بوده و به منزله یک پیکر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود که تخلف و انحراف یک فرد، در کل جامعه تأثیر بگذارد؛ چنان که یک بیماری واگیر در صورتی که معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد.

*دکتر مصطفی ملکی | عضو هئیت علمی دانشگاه پیام نور ایلام | گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی