آشنا داند صدای آشنا / کرم دوستی

 

–

کرم دوستی / شاعر و نویسنده/ پاتوق هنری میرملاس نیوز:د

آشنا داند صدای آشنا

–

آدم هایی که کارهای بزرگ، ماندگار و عام المنفعه انجام می دهند و سعی دارند در آنچه «وضع موجود» نام دارد دگرگونی ایجاد کنند؛ هستی و همت و هنر و غیرت خود را صرف شیوه ای نو می کنند. شیوه ای که اگر پدید نیاید هم نوعان «در جا» می زنند و رشد و بالندگی بی معنا می شود.

شیوه های نو توسط آدم های جسور ایجاد می شود و کهنگی و روزمرگی و پخمگی به دست چنین آدم هایی رخت برمی بندند و جای خود را به پاسخ هایی می دهند که در پرسش زمانه مطرح اند.

این بار نوبت به «ایرج» رسیده است.همان که برایمان می سراید و سروده هایش را فریاد می زند. نگارنده در مقاله ی «فریادهای ماندگار» گفته بودم که ایرج رحمانپور، تافته ی جدا بافته در موسیقی غرب کشور نیست، اما روش او به لحاظ فکر، ساختار و اجرا متفاوت از کار دیگر هنرمندان امر موسیقی است و این تفاوت را باید در «آگاهی» او جستجو کرد.

ایرج هم زمانه را و هم مردم را خوب می شناسد. شناختی عمیق، روشنفکرانه و جامعه شناسانه دارد. هنرش را در راستای فکرهای بزرگ و سوأل های بزرگ هدایت می کند. شعرهایش به مثابه ی پیکان هایی است که دوستداران ستم و فقر و نامرادی را هدف گرفته اند.

هر چه هست؛ شعرر زمان است و آواز زمان. ایرج، نواندیش است و مطالعلات به روز دارد. آنچه بدان اعتقاد دارد و می گوید؛ آنچه را در پرده ی ساز می ریزد و به زبان می آورد؛ تماماً جوششی است؛ نه کوششی.

آنان که ظرافت های ادبی و لطافت کلام را می فهمند؛ آنان که به نوعی دستی در سرود و ترانه و آهنگ دارند به محض اینکه شاعر یا نوازنده و یا خواننده ای کار هنری خود را به نمایش می گذارد؛ می فهمند که طرف چند مرده حلاج است. البته مخاطبان ایرج یک گروه یا قشر خاص نیست. او تاریخ زاگرس نشینان را در قالب و شکل موسیقی بیان می کند. ضمن بیان کژی ها و کاستی ها، امیدواری و سر پا ایستادن را در نیز در مخاطب پرورش می دهد.

در تغییری که در موسیقی لرستان به وجود آورد؛ کارش شبیه کاری است که نیما یوشیج در ادبیات زمان خود، بنیان نهاد. اصالت این مرز و بوم، اصالت زادگاه ایرج و اصالت و باور مخاطبان این موسیقی دان برجسته ی استانمان در مویه ها، سوگواری ها، جشن ها، تقویم های محلی، مردانگی ها و رشادت ها، بیان ستم های بر انسان روا داشته شده و کلاً مقاومت و پایداری و غیرت است.

ایرج وقتی می خواند همانند سعدی که در حکایات گلستان و داستان های بوستان، آنچه را بر مردم روزگارش گذشته؛ همه را به خود نسبت می دهد تا خود و مردمش را در روش و کنش و منش، همدرد و همسان جلوه دهد. کمیت در کارش مهم نیست، اما به لحاظ کیفی و تأثیرگذاری همین اندازه کافی است که جوانان فهمیده، اهل ذوق و باهوش همه ی آهنگ ها و شعرهایش را حفظ هستند و خوانندگان و نوازندگانی که تازه وارد وادی موسیقی شده اند؛ سعی دانرند به روش ایرج کار کنند.

ایرج به قول ادبا«شاخص است و سنت گذار» مثلاً در جایی می خواند:

وَنی تَشی دِ خرمنی، خنسی و وِ دیر ایسای         ایسه وا خاکسر چاری، دِ جون سوخته چی میهای

هر کس ذره ای احساس داشته باشد و نوک سوزن ذوقی، هر کس از زمانه ی خود گله مند باشد و از دیگران لطمه دیده باشد؛ خود را در این فکر و مضمون شریک می داند. چقدر سنگدلی و سوزاندن و بی خیالی و به خاکستر تبدیل کردن و حتی به خاکستر رحم نکردن در همین یک بیان شده است.

بنده در مقاله ی «ایرج، موسیقی لرستان را جاودانه می کند.» عرض کرده بودم که تا قبل از ایرج اندک بودند خوانندگانی که دردهای مردم را هوار کنند. اندک بودند کسانی که شعر و آهنگ و صدا را همه یکجا داشته باشند.

ضمن احترامی که برای موسیقی پردازان استانمان قائلیم و خدمتی که در این راه کرده اند به هیچ نمی توان کتمان کرد، اما باید بگویم در ادامه ی این زنجیره، ایرج در شکل و شمایل یک کار بعضی «استاد» و یک «متخصص» ظاهر شد.

کار بعضی ها خیلی زود از مُد افتاده و بعضی ها فقط در مقطعی خاص و در حوزه ای محدود هنرنمایی کرده اند. برخی پوسته ی موسیقی را شناختند و به مغز و هسته راه نیافتند و در نتیجه ماندگار نماندند و جاودانه نشدند. کارشان در حدی نبود که برای تازه کارها سرمشق باشد.

امروزه وقتی می خواهیم آثار یک شاعر، نویسنده و یا موسیقی دان را مورد نقد و بررسی قرار دهیم؛ زبان شعری و یا کلام و روش او ثابت می کند که در شیوه ی پردازش از کدام شاعر یا خواننده ی قبل از خود «تقلید» کرده است.

ردپای همه ی صاحبان اثر را می توان از کارشان شناخت، اما انصاف حکم می کند که با جرأت و صراحت بگوییم ایرج رحمانپور در ملک موسیقی «رعیت» نیست. خودش شیوه ای دارد و آن هم بیان دردها، دغدغه ها، آرزوها و هدف هایی است که مردمش آن ها را باور دارند. کلمات ناشناخته، لغات قلمبه سلمبه، ترکیبات نامأنوس و با کلاس امروزی در کار او وجود ندارد.

با زبانِ مردم می گوید و می خواند. آنچه در متن شعرش؛ وجود دارد ملموس است و دست یافتنی، اما همچو سعدی، همه جا به دنبال زیبایی و زیباشدن است. آرزوهای بزگ دارد و نوید می دهد. دندانه ی کوه ها مژده ی فجر و طلوع سپیده می دهد و سوارانی که جلوی قلم او رژه می روند؛ هدفشان رسیدن به نقطه ی «امید» است. مخاطبانش را در حالی که خسته و زخمی می بیند به سر پا ماندن تشویق می کند و این یعنی انجام رسالت یک انسان هنرمند مسئول در زمان خودش.

چرا ایرج غمگینانه می سراید؟ چرا وقتی که می خواند اشک بعضی ها را در می آورد؟ چرا ریتم آهنگ هایش به گونه ای است که نمی شود همنوا با آن دست زد یا رقصید؟ آیا موسیقی یعنی «غم سرود»؟ آیا او نمی داند که شاد بخواند و سالن را به وجد آورد؟ چرا قبل از اینکه نوک انگشتی خواب سازی را برآشوبد و قبل از اینکه او بخواند؛ همه می دانند که چه حالتی رخ می دهد؟

گمان می کنم اگر این سوأل ها را از خود ایرج بپرسیم خواهد گفت «من در غم و اندوه مردم شریکم و برای نسلی می خوانم که دردهایمان مشترک است و نمی توانم لبخندی ظاهری و مستعجل بر لب های خشکیده بنشانم. نمی توانم فریب کاری کنم. دروغ بگویم و سیاه ر سفید جلوه دهم. من مسئولیت دارم. رسالتم این است که بگویم:«دَسَکَم بگر بنارم سخته» بگویم:«هنی بو زلف سوخته دت میایه باد»

بگویم:«چی پیا با، زخمی اما سر وِ بالا» و بگویم:«سرزمینم، کُت کُت انونشینم»

مردم این زمانه به دلیل آگاهی، تحصیل و آشنایی که از طریق مطالعه و یا فضای مجازی از دهکده ی جهانی دارند به هیچ وجه شاعر چاپلوس و یا خواننده ی پول پرست و متظاهر را نمی بخشند. اثر هنری باید زمان خودش و چه در آینده حرفی برای گفتن داشته باشد. باید گره ای از کار فروبسته ی مردم بگشاید و نباید علم و هنر و ظرافت در خدمت پول و به به و چه چه باشد و ایرج خوب می داند و خوب می فهمد که چه کند.

احساسی ناسیونالیستی و وطن پرستانه دارد. تراژدی ها را خوب می شناسد. از پر سیمرغ و زخم سهراب حرف می زند. نام سرزمینش را همه جا می نویسد. روی سنگ، روی چوب، کف دستف روی بال پرواز، روی اوج آواز و خلاصه هر جا که امکان رسیدن و نوشتن باشد، نام «ایران» را می نویسد.

به لحاظ ویزگی های فردی آدم مقاومی است. نداشتن پول و شغل، مستأجر بودن و «غم نان» او را کلافه نکرد.

همچو کسی که بخواهد کوه خارا را با نوک ناخن سوراخ کند، سختی های روزگار او را از انجام رسالت و ادامه ی کار بازنداشت. اعتقاد راسخی که به عرضه ی هنر دارد، بر همه ی مشکلات فایق آمد و از او شخصیتی ساخت که همچو «کالنقش فی الحجار» نامش در یادها حک گردید.

در حالی که تکیه گاهی نداشت؛ مانند نیلوفر به خود پیچید تا نیفتد. تا بایستد و به ایستادن دعوت کند تا فریاد بزند و بگوید:«بی خم چزانی مِ خَم گیانم سَن».

به عنوان یک آشنا، عنوان این مطلب را «آشنا داند صدای آشنا» انتخاب کردم. اندکی و فقط اندکی با شعر و ساز و آواز آشنایی دارم و با همان اندک شناخت وقتی اسم استاد رحمان پور را می شنوم؛ فقط می توانم بگویم:«مِ صداتِ می شناسم.»

چرا صدایش را می شناسیم؟ چون این صدا سخنی است که از دل برمی آید و لاجرم بر دل می نشیند.

نقد و تحلیل و نظر ما در مورد کارهای رحمانپور وقتی بی غرض و علمی است که فرض کنیم با ما هم شهری و هم استانی نیست. فرض کنیم در تمام عمر او ندیده ایم. آن گاه احترامی که برای خاقانی قائلیم؛ احترامی که برای فرخی یزدی در ادبیات کارگری قائلیم؛ احترامی که برای استاد شجریان و دیگر هم طرازان قائلیم؛ به همان اندازه به استاد رحمان پور احترام می گذاریم، زیرا ایرج متعلق به کوهدشت و لرستان و غرب کشور نیست.

تمام آن هایی که «چویچسنه دِ هیچشون» و هر کس که «درد گرون زشه» و «نتونه جنازه خوشه بکشه» در هر کجای این «ناکجا یا بی نشون» زندگی می کند و در دردمند است و گرفتار، مخاطب ایرج است.

یکی از مسئولیت های خطیر یک هنرمند واقعی آن است که توانش را در راستای زدودن خرافه پرستی، قبیله گرایی، تعصب های خشک موروثی و لجاجت های زشت تاریخی به جا مانده از نیاکان به کار گیرد تا خود را وابسته دانستن به یک نژاد، یک تبار، یک خان، یک دودمان و یا یک منطقه ی خاص جغرافیایی پایان یابد و سعه صدر و وسعت دید و واقع بینی جایگزین باورهای کم ارزش شود.

در همین لرستان ما چه نزاع ها و کشتارها با حکومت های قاجار و پهلوی صورت نگرفته، چه تیپ ها و آهنگ ها آراسته نشده، چه ویرانی ها و عقب افتادگی ها حاصل نشده.

عده ای از مورخان بر حاکمان لرستان خرده می گیرند و آنان را جاه طلب و مقتدر و بی منطق معرفی می کنند. عده ای اردوهای حمله ور لُر را سپاه «حرب اسلامی» می نامند که در مقابل قدرت رضاخانی مردانه ایستاده اند و جان باخته اند.

لشکرکشی گیلگوها، خزاعی ها، شابختی ها و امیرمحمدی ها علیه سردمداران لرستان در هزاران صفحه ی تاریخ نگاشته شده و بعضی موسیقی پردازان اشعاری حماسی در آن مورد سروده اند و خوانده اند که هر کدام در جای خود و به موقع خود کاملاً درست و زیباست، اما ایرج می خواهد عمیق تر و واقع بینانه تر این قضیه تاریخی را بیان کند، اما چون نه مورخ است و نه سخنران و رسالتش را از طریق موسیقی انجام می دهد، آن واقعه را در یک جمله ی کوتاه یادآوری می کند و می گوید: «ناونم، واکی، ناونم سی چی» واقعاً عامه ی مردم فقط به دستور یک نفر علیه نفر دیگر جنگیده اند و کشته شده اند و نمی دانستند کی حق است و کی باطل؟

و حاصل آن همه بزن بهادری ها و شجاعت ها ویرانی بوده و ناامنی و آوارگی و کوچ های اجباری و پراکندگی در «هیچستان» ی که تعبیر هنرمندانه ی ایرج است.

اعتقاد دارم که ایرج کار خود را تمام کرده است. سکه ای که به نام او ضرب خورده، عتیقه ای است که «صرافان گوهرشناس» می شناسند و بس. هر چند کارش را به طور رسمی و در کسوت یک موسیقی دان خیلی دیر شروع کرد و آن هم به علت مشکلاتی بود که در دوره ای خاص، امکان ظهور و بروز هنر و هنرمند را ناممکن ساخته بود، اما همین مقدار کار هنری و همین تعداد آلبوم که برایمان به یادگار گذاشته و ان شاءالله ادامه خواهد داشت، کافی است.

ضرب المثلی می گوید «عاقل وَ اشاره، لیوه وَ میرکو» اگر ما عاقل باشیم و در سروده ها و آهنگ هایش دقیق شویم؛ ده برابر آنچه خواسته ایم؛ برایمان سروده و خوانده، زیرا:

دانه ی معنی بگیرد مرد عقل                  ننگرد پیمانه را گر گشت نقل

من در مقدمه ی مجموعه ی شعر «پژاره» گفته ام که نسل ما، هم سن و سالان ما مشکلات بی شماری دارند. ناتوانی و پیری و بی پولی و گرفتاری، نمی گذارد به طور شسته رفته و فنی به تولید کار هنری بپردازیم و این وظیفه ی نسل جوان است که ادامه دهنده ی زیباآفرینی باشند.

هنر موسیقی در زاگرس با پیرشدن و حتی مرگ ایرج، تعطیل نمی شود، زیرا ما «پرواز را به خاطر می سپاریم، پرنده حتی اگر در قاف پرواز کند، در نهایت مردنی است.»

به امید ظهور «ایرج» های جوان تر در عرصه ی موسقی غرب کشور و به امید پدیدار شدن فضایی که کمتر بگوییم:

«عاشقان را بگذارید بنالند همه      مصلحت نیست که این زمزمه خاموش بمانید»

به امید روزی که هیچ زمزمه ای خاموش نشود و هر عاشقی بتواند آزادانه بنالد.

–